۱- پیش درآمد:
‘ تاریخ شفاهی ‘ روش‍‍ی ن‍وی‍ن برای جمع آوری، حفظ و ن‍گ‍‍ه‍د‌ار‌ی اطلاعات م‍ت‍ن‍و‌ع از خاطرات گفته اما ثبت ن‍ش‍ده است که از طری‍ق م‍ص‍‍اح‍ب‍ه با اف‍ر‌اد ص‍‍اح‍ب‍ن‍ظر در زمینه های سیاسی، اجتماعی، اق‍ت‍ص‍‍اد‌ی و فرهنگی تهیه می شود.
تاریخ شفاهی ن‍وی‍ن برای نخستین بار، در سال ۱۹۴۸ در دانشگاه ک‍ل‍م‍ب‍ی‍‍ا ت‍وس‍ط آل‍ن ن‍وی‍ن‍ز در ق‍‍ال‍ب م‍ص‍‍اح‍ب‍ه هایی در ب‍‍اره زندگی مردم آمریکا، شکل گ‍رف‍ت، وظیفه خود می دانیم در تکمیل و غنی سازی تاریخ شفاهی این خطه از کشور، قدمی هر چند کوچک بردارم و این بار به معرفی هنر لحاف دوزی می پردازم.
۲- آغاز سخن:
مجموعه هنرهای سه گانه لحاف دوزی، تشک دوزی و بالشت یا متکادوزی که به اختصار لحاف دوزی نامیده می شوند، از جمله هنرهای ایرانی است که هنوز در کتابی ریشه تاریخی آن نیافته ام، اما قراین و شواهد غیرمستند حاکی است نخستین زمستان بعد آغاز خلقت، تهیه رو انداز به مجموعه نیازهای حضرت آدم و حوا اضافه و تولید آن آغاز شده است.
از سوی دیگر و تا آنجا که من اطلاع دارم تنها در شهر کرد در استان چهار محال و بختیاری و در سال ۱۳۹۱، بازار لحاف دوزان این شهر به شماره ۱۲۴۲۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
حتی در تربت حیدریه نیز اکنون همان اندک استاد لحاف دوزی هم که در قید حیات هستند، نتوانستند اطلاعات فاخری در خصوص ریشه تاریخی این هنر در این خطه که مهد ابریشم جهان است، در اختیارم بگذارند.
عمق فاجعه زمانی بیشتر هویدا می شود که بدانیم متولیان حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تربت حیدریه نیز بانک اطلاعاتی در پیوند با این مهم جمع آوری نکرده اند که البته توجیه شان تا حدودی منطقی است: ‘میراث فرهنگی وظیفه اش حفظ و آموزش صنایع دستی بومی و محلی است ‘ و لحاف دوزی یک رشته هنری عمومی می باشد.
غالبا عمده ترین وسایل و ابزار کار یک لحاف دوز نخ ( نخ پنبه یا نخ ترکیبی از پنبه و نایلون ) سوزن لحاف دوزی یا تمنه، کمان پنبه زنی و انگشتانه یا انگشت دانه است.
ایده شکل و فرم انگشتانه از شکل کلاهخود سربازان جنگی ایران قبل از اسلام گرفته شده طوری که کلاهخود سربازان از جنس فلز سخت بود و مانع ضربه خوردن به سر سربازان می شد.
۳- اسرار مگو:
شاید یکی از دلایلی که در خصوص هنر لحاف دوزی آن طور که باید و شاید سخن به میان نیامده و کمتر پژوهشگری به تبیین ابعاد فرهنگی و اجتماعی این هنر پرداخته، آن باشد که در مخیله ما ایرانیان لحاف و سرویس خواب در زمره ‘ اسرار مگو ‘ یا ‘ حریم خصوصی’ تلقی می شده است.
به عبارت بهتر ما ایرانیان در طول تاریخ همه ریزه کاری های زندگی شخصی خود را برای نزدیک ترین دوستان و اقوام بازگو می کرده ایم، اما به موضوعاتی چون اتاق خواب و سرویس خواب که می رسیده ایم، از بیان آن اکراه داشته ایم.
بر همین اساس بنا داشتم در این گزارش به ریشه تاریخی ‘ مراسم پاتختی ‘ که یکی از سنن ازدواج در ایران قدیم و البته مرتبط با لحاف بوده است، بپردازم که بواسطه حاکمیت همین تفکرات در حال حاضر از تشریح آن امتناع می ورزم.
این در حالی است که به نقل از یکی استادان دانشگاه ام در آمریکا ‘ دایره المعارف فحش ‘ موجود است و همه ساله تازه ترین فحش ها در آن به ثبت می رسد زیرا آن ها معتقد هستند وقتی چیزی در جامعه عرف و رایج است، دلیلی بر پنهان کاری و اختفای آن وجود ندارد.
۴- لحاف دوزی هنری زنانه که به اشتباه مردانه شده:
بر خلاف تصور عامه، ‘ شهین پزشکی ‘ اهل مشهد که در زمینه تاریخ سوزن دوزی در ایران هم کار پژوهشی انجام داده و هم اکنون هنرجویانش را در تهران آموزش می دهد، می گوید: لحاف دوزی در طول قرن ها هنری بوده که ۹۹ درصد شاغلانش را بانوان ایرانی عهده دار بودند، اما چون بر پیشانی زن ایرانی حک شده بود که باید در کنج عزلت و پستوی خانه خود را از چشم نامحرمان و ناپاکان مخفی نگه دارند، لذا در خانه به دوخت و دوز لحاف می پرداخت و بتدریج این مرد ایرانی بود که این هنر را از همسران خود به عاریه گرفته و در حجره های خود سندش را به نام خویش زدند.
وی با بیان اینکه برای همین است که امروز در هیچ صفحه از تاریخ فرهنگ و هنر ایرانی نام حتی یک زن لحاف دوز به چشم نمی خورد، می افزاید: مهم نیست که این هنر را مردانه یا زنانه بدانیم، بلکه مهم آن است که بدانیم قدمت سوزن دوزی به آغاز فعالیت صنعت نساجی باز می گردد که در آن دوران دستگاه ها آن قدر پیشرفته نبودند که بتوانند نقش و نگاری روی پارچه بدوزند.
پزشکی می افزاید: لذا به تدریج گروهی کار سوزن دوزی با قلاب را که غالبا از استخوان پرندگان ساخته می شد، بر روی پارچه آغاز کردند و این نقش ها تنها برای زیبایی نبود، بله برای مشخص شدن و تفکیک طایفه ها از یکدیگر نیز، بود.
وی اظهار می دارد: با این توضیحات می توان اذعان داشت سوزن یا قلاب دوزی در ایران قدمتی هشت هزار ساله دارد و گواه این ادعا بازمانده ابزار دوخت و دوز می باشد که در غار کمربند بهشهر کشف شده است.
پزشکی در خصوص مدل ها یا نقش های لحاف دوزی نیز اظهار داشت: معروف ترین نقش ها عبارت از بته جقه، لچک ترنج، چرخشی، گل های افشان، درخت زندگی، سرو، گل بته، بادمی و بطور کلی هر چیزی که نماد مقدسی باشد و این بدان معنا نیست که صرفا مفاهیم آسمانی را دارا باشد، بلکه در بر دارنده مفاهیم شادی و زندگی نیز باشد.
وی همچنین می افزاید: لحاف در طول تاریخ از قداست خاصی برخوردار و دارای حرمت انسانی و مذهبی بود و لذا خانوار ایرانی با پا رویش راه نمی رفت و در جایگاه خاصی به نام پستو یا صندوق خانه حفظ و نگه داری می شد.
پزشکی معتقد است: حتی ضرب المثل دعوا ‘ سر لحاف بود ‘ نیز ریشه در رعایت مفاهیم و مضامین خاص اخلاقی داشت و در حکم یک طعنه سیاسی محسوب می شود.
وی در ادامه به معرفی ‘ لحاف چهل تیکه ‘ پرداخت و گفت: این رو انداز، لحاف خاصی بود که مادران تکه های پارچه را در طول سالیان جمع می کردند و هنگام عروسی دخترشان آن تکه ها را به هم دوخته و پارچه یک دستی تولید می کردند و غالبا در این مواقع می گفتند: فلانی در جهیزیه دخترش یک یا ۲ لحاف چهل تیکه گذاشته است و به عبارت بهتر کسی که تکه پارچه های زیادی در خانه اش داشته باشد، نشان از تمول مالی و نوعی فخرفروشی محسوب می شد.
۵- از نسل قدیم لحاف دوزان تربت حیدریه تنها ۲ نفر در قید حیات هستند:
قدیمی ترین لحاف دوزان تربت حیدریه که اکنون تنها با خاطرات عهد جوانی زندگی می کنند، ‘ علیرضا محمدیان ‘ با ۷۵ و ‘ علی اکبر نجاتی ‘ با ۷۳ سال سابقه کار هستند که در بازار هادی زاده یا هادیوف این شهر صاحب مغازه عرضه لحاف و پتو می باشند.
محمدیان با بیان اینکه نقش های روی لحاف به طور کلی بین ۲۰ تا ۲۵ طرح است، می گوید: کمرشکن، سرو زنجیری و پوست پلنگی تنها طرح هایی است که اکنون به ذهنم مانده است.
وی همچنین اظهار می دارد: زمانی برای دوخت یک دست لحاف ۱۸ ریال دستمزد می گرفتیم، اما اکنون این رقم به ۳۰۰ هزار ریال رسیده که البته این رقم در روزهای اخیر نیز بیشتر شده ولی چون خودم الان لحاف نمی دوزم، از رقم دقیقش خبر ندارم.
به گفته محمدیان، زمانبرترین دوخت لحاف، مربوط به لحاف کرسی است که معمولا ۱۸ ساعت به طول می انجامد.
۶- معرفی کرسی و لحاف خاص آن به نسل امروز:
کرسی در قدیم وسیله ای برای گرم کردن ساکنان منزل و شامل میز یا چهارپایه‌ای چوبی به اندازه ۱x1 متر و حدود نیم متر هم ارتفاع داشت و غالبا با لحاف بزرگی در ابعاد ۴x4 یا ۷x7 متر پوشیده می شد.
در مرکز زیر کرسی منقلی وجود داشت که با زغال افروخته فضای داخل کرسی را گرم می کرد و کسانی که زیر کرسی می نشستند، هر از چند گاهی لحاف را بالا می زدند تا هوای زیر کرسی تهویه و گاز منواکسیذ کربن حاصل از سوختن زغال باعث خاموش شدن آن ها نشود.
۷- موتور برقی جای کمان پنبه زنی را گرفته است:
‘ برات الله عیدی فدیهه ‘ از لحاف دوزان قدیمی تربت حیدریه نیز با بیان این که قریب ۳۰ سال به این حرفه مشغول است، به خبرنگار ایرنا گفت: این حرفه در قدیم رونق زیادی داشت، اما چون در سال های اخیر مردم به پتو و لحاف های خوش خواب روی آورده اند، لذا اکنون در تربت حیدریه تنها بین ۳۰ تا ۴۰ تا نفر به حرفه لحاف دوزی مشغول هستند.
وی در خصوص نقش های رایج لحاف دوزی در تربت حیدریه نیز اظهار داشت: این نقش ها شامل خمبی، گل آب پاش، لوزی، لوز رجدار و کمرشکن است که ریشه تاریخی دارد یا به فرهنگ عامه مردم باز می گردد.
اما او توضیح بیشتری در پیوند با این ادعا در ذهن داشت تا ارایه کند.
به گفته عیدی، یکی از ابزارهای کار لحاف دوزی در قدیم کمان بود که امروزه دستگاه پنبه زنی جای آن را گرفته است.
مرکز شهرستان ۲۲۵ هزار نفری تربت حیدریه در ۱۵۰ کیلومتری جنوب غربی مشهد قرار دارد.
۶۱۲۱/۱۷۴۴
انتهای پیام /*