چهارمحال و بختیاری در زاگرس میانی با استانهای اصفهان، خوزستان، لرستان و کهکیلویه و بویراحمد همسایه است به همین دلیل برخی از مردم در این استان اشتراکاتی با سایر مردم استانهای دیگر دارند.
بخشی از این اشتراکات در آیین ها و فرهنگ و آداب منطقه نیز دیده می شود اما برخی از این آداب و آیین ها مختص چهارمحال و بختیاری است و در هیچ کجای ایران یافت نمی شود.
مردم چهارمحال و بختیاری در برگزاری آیین ها و رسم های عزاداری و شادی همواره بر ‘ ساختارگرایی’ بودن آن تاکید دارند.
ساختار بیشتر آیین های شاد و بانشاط مردم چهارمحال و بختیاری از دیر زمان تاکنون همواره بر اساس سنت های بومی و محلی بوده است و بخشی از این سنت ها به نسل های بعدی نیز منعکس شده است.
رویکرد این آیین ها را، در لباس مردم چهارمحال و بختیاری می توان یافت به گونه ای که زنان بختیاری در آیین های عروسی از متنوع ترین رنگ ها استفاده می کنند.
این رویکرد اجتماع محور در مقام‌های موسیقی ایل بختیاری که با عنوان محلی(beit) ‘بیت ‘ شناخته می شود را می تواند به وضوح دید.
در این بین مقام های موسیقی شفاهی گله‌داری، برزگری، ابولقاسم‌خان و مقام شیرعلی‌مردان خان بن مایه مردمشناختی برای بررسی آیین های شادی و سنتی مردم چهارمحال و بختیاری است.

** آیین سنتی چراغ بران
در بین شهرکردی ها یک شب یا یک ساعت قبل از سال نو، یک لحظه به یادمانی است و در این شب شهرکردی ها چراغ به خانه می برند.
براساس گزارش ایرنا که نخستین بار به این آیین پرداخته است، شهرکردی ها به رسم یک سنت دیرین در آستانه سال نو چراغ روشن به خانه می برند و این آیین تنها به شهرکرد اختصاص دارد.
مردم شهرکرد براساس یک سنت دیرین،هنگام تحویل سال، چراغ خانه را روشن می کنند و روشنایی آن را از اماکن مذهبی و متبرکه می گیرند.
مردم شهرکرد براساس یک سنت دیرین که از گذشتگان خویش به یادگار دارند، در هنگام لحظه تحویل سال و نوروز ، آیین سنتی چراغ بران را برگزار می کنند.
در این آیین مردم شهرکرد با اعتقاد بر این که نوروز، روز برافروختن چراغ حاجت و طلب انسان هاست، آیین سنتی چراغ بران را از غروب آفتاب تا لحظه تحویل سال نو برگزار می کنند.
در ابتدای این آیین سنتی، پیران خانواده و ریش سفیدان هر طایفه با چراغی در دست وارد امامزاده دو خاتون حلمیه و حکمیه شهرکرد می شوند و پس از ادای احترام و زیارت بارگاه این دو بزرگوار، چراغ خانه خویش را به دست سیدی از سادات شهرکرد روشن می کنند و سپس تازه دامادهای و نوعروسان و بعد از آن نیز دیگر اعضا خانواده برای روشن کردن چراغ به امامزاده می روند.
شهرکردی ها معتقدند این رسم دیرین و دیرگاه بیش از ۲۰۰سال قدمت دارد و پیش از این در دوران گذشته طایفه های شهرکردی (دهکردی) که در سه محله مسجد جامع ، مسجد خرابه ، محله چاه آب (فلکه آب)، محله ارباب میرزا و محله های دیگر از جمله محله یخچال سکونت داشتند،در غروب آفتاب شب نوروز اقدام به روشن کردن چراغ های خانه خود می کردند.
این آیین سنتی برای آنان به منزله بردن ˈروشنایی به خانه ˈ است تا در طول سال همواره چراغ مهر و محبت این خانه روشن باشد.
آنان پس از روشن شدن چراغ به عنوان عیدانه به سید روشن کننده چراغ هدیتی از محصول کشاورزی خویش می دادند و سپس به مسجد باز می گشتند و نماز شب می گذاشتند و چراغ را با آیین و احترام به خانه می بردند.
در گذشته باب بود که مردم شب نوروز با حضور در امامزادگان شهرکرد چراغ خانه های خود را برمی افروخته اند و سپس در فردای نوروز به دیدار یکدیگر می رفتند و دید و بازدید نوروز نیز تا زمانی که چراغ روشن بوده انجام می شده است.
این آیین هنوز در شهرکرد به عنوان یکی از آیین ها با نشاط و شاد مطرح است و در برخی از خانواده ها هنوز رواج دارد.

** ترکه بازی و چوب بازی
در بین ایل بختیاری آیین سنتی چوب بازی و ترکه بازی از جایگاه مهم مردمشناختی برخوردار است و در آیین های شاد مردم از این آیین را برگزار می کنند.
در بین اقوام زاگرس نشین ایران، رزم چوب قدمتی دیرینه و تاریخی دارد که اکنون در آیین های شادی و جشن به کار برده می شود.
چوب بازی و دستمال بازی دو آیین سنتی مناطق زاگرس نشین ایران می باشند، که خاستگاه هر دو میدان رزم بوده است.
این آیین دیرین که فردوسی نیز در شاهنامه به آن اشاره کرده است، هنوز در بین قوم بختیاری اجرا می شود با این تفاوت که از آیینی رزمی به آیینی بزمی تبدیل شده است.
برخی قوم نگاران دیرینه شناس ،قدمت آیین چوب بازی بختیاری را قرن ها پیش می دانند به گونه ای که تاریخ آن به نبرد ایرانیان با مهاجمان مقدونی منتسب شده است.
ˈچوب بازی بزمی ˈ یا ترکه بازی اکنون در جشن های بختیاری ها رواج دارد و به گونه ای است که دو مرد با دو چوب به مبارزه نمادین با یکدیگر می پردازند.
ترکه محکم و کلفت در این مبارزه نمادین دست مدافع و ترکه نازک که با حرکت کتف ها همراه است در دست حمله کننده است و میدان رزم نیز برای فرار از حمله ترکه نازک پیش بینی شده است.
این ترکه بازی یا چوب بازی همراه با کرنا نوازی و دهل نوازی است و صدای کوبش دهل یادآور سم ستوران در نبرد و رزم بوده است.
در سطح خاورمیانه هیچ آیینی به اندازه چوب بازی بختیاری ها سنت نبرد را در خود نداشته است و به دلیل همین رویکرد مردمشناسی چوب بازی، فرهنگ عشایر چهارمحال و بختیاری هنوز دارای اصالت است و این جشن یک آیین مردانه محسوب می شود.
چوب بازی بختیاری هنری رزمی و حماسی است که در مراسم شادی انجام می شود و قدمت آن از زمان استقرار بختیاری ها در سرزمین کوهستانی بختیاری است.
میراث معنوی ایران اکنون چوب بازی فرهنگ بختیاری را به شماره ۵۰۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسانده است.
بر اساس شواهد تاریخ بختیاری این دوران به قرن چهاردهم میلادی و دوره زمامداری ۲۰۰ ساله خوانین دورکی بر می گردد.
ابزار این بازی، چوب است و دو طرف بازی، چوبی متفاوت در دست دارند که یکی دارای چوب محکم و قطور به نام ˈ دیرک ˈ است که نقش مدافع را بازی می کند و دیگری یک چوب نازک که به آن ˈترکهˈ می گویند و موسیقی محلی ساز و دهل بختیاری ها متن و محرک اصلی این بازی حماسی را تشکیل می دهد.

** دستمال بازی و دستمال گردانی
در جشن ها و شادی ها ایل بختیاری برخی از زبان از دستمال های رنگی برای انجام آیین سنتی دستمال بازی استفاده می کنند.
این دستمال ها که بیشتر دارای سکه های کوچک است با دو ضرب آهنگ دهل و کرنا یا سرنا در هوا چرخانده می شود و زنان به صورت هماهنگ در یک نیمه دایره این آیین را اجرا می کنند.
آیین دستمال بازی جشنی زنان است اما مردان نیز در جشن های مختلف آن را بسان کردهای ایران اجرا می کنند.
لباس زنان دستمال بازها لباسی رنگ با یک تور بزرگ و پوشیده و این لباس به صورت چین های متعدد تا قوزک پا کشیده شده است.

** شنبه گردش شهرکردی ها
یکی از آیین های شاد که برخی ریشه اسطوره ای از آن انبساط می کنند، آیین ‘ شنبه گردش ‘ در بین شهرکردی هاست.
این آیین در نخستین شنبه سال بسان سیزده بدر فقط در شهرکرد برگزار می شود یکی از شادترین آیین های مرکز استان است.
آیین سنتی شنبه گردش که قدمتی ۴۰۰ساله دارد، یک دور همی خانوادگی با طعم نوروز است که مردم برای آغاز سال نو و خوش یمن بودن سال آن را برگزار می کنند.
در این آیین سنتی مردم اقدام به پخت دو آش محلی می کنند و این دو غذای محلی که از گیاهان طبیعی شنگ و مچه به همراه افزودنی های دیگر مانند کشک و پیاز داغ، طبخ و تهیه می شود، در فصل بهار در بین مردم این استان جایگاه مهمی دارد.
مردم استان در این روز، پس از چیدن گیاهان طبیعی و خوراکی و پختن غذاها با خواندن قرآن و دعا، به گشت و گذار خود پایان می دهند.
برخی از ریش سفیدان شهرکردی، قدمت این آیین سنتی را که در تراز سیزده بدر است، در حدود ۴۰۰سال بیان می کنند.
ریشه آیین سنتی شنبه گردش تاریخی است و از روز شنبه گردش با عنوان کشتی گرفتن و زورآزمایی پهلوانی در گودال چشمه شهرکرد یا روز آغاز کشاورزی نیز یاد کرده اند.

** الختر ، خرمنگل ، لی لی
یکی از آیین های شاد در بین مردم به ویژه در فصل های بهار و تابستان بازی های بومی و محلی است که با ساز و دهل انجام می شود.
در چهارمحال و بختیاری بدلیل وجود بافت عشایری در بخشی از شهرستان ها هنوز بازی های بومی و محلی در بین افراد مسن تر مرسوم است.
در گذشته، همزمان با نوروز بازی های بومی و محلی جایگاه ویژه ای داشت و در این میان بازی دسته جمعی ‘خرمنگل’ متشکل از چند نفر به ترتیب در فاصله ۱٫۵ تا ۲ متر با انحنای ۹۰ درجه از هم می ایستادند و گروه دیگر به نوبت باید از روی سرشان آنها رد می شدند، بتدریج گروه مدافع ارتفاع زیاد می کردند تا جایی که فقط سرشان خم بود و پاداش برنده های بازی خرمنگل، سواری بر پشت بازنده ها بود.
همچنین در بازی خرمنگل، تعدادی از افراد با تشکیل یک حلقه اتحاد دور هم گرد می آمدند که سالار، محافظ خرمن بود و اجازه نمی داد بازیکنان حریف به روی خرمن سوار شوند.
بازی الخترو (alaxtaru) یکی از رایج ترین بازی های مردانه در بین جوانان و حتی پیرمردهای روستایی بوده است که هنوز نیز ادامه دارد و در این بازی بومی و محلی ۲ تیم تشکیل می شود که هر گروه یک بازیکن به وسط می فرستاد و بازیکن باید یک پای خود را بالا بگیرد و با تن به حریف بزند تا او را از میدان به در کند.
یکی از بازی های که در شهرکردی ها که می تواند زمانی به عنوان یک اثر ناملموس این شهر به ثبت بین المللی برسد ‘کُشتی مُقلی’ بود که خاستگاه آن گودال چشمه بود و پهلوانان شهرکردی در این گود این نوع کشتی را برگزار می کردند.
این نوع کشتی در ایران منحصر به فرد بود و تنها کسانی که از قدرت بالای دست و پا برخوردار بودند در آن شرکت می کردند و ۲ کشتی گیر چنان محکم همدیگر را به زمین می زدند که گرد از زمین بلند می شد.

**جشن خرمن
در پایان فصل برداشت محصول برخی از کشاورزان آیین های خاصی دارند که رویکرد آنها هم گرایی و دورهمی بودن است.
برپا کردن کرسی با آتش زغال و چوب افرا، پختن آش کشک و بو دادن گندم و برنج و شاهدانه در فصل پس از برداشت محصول در بین کشاورزان رایج بوده است.
خواندن قصص قرآنی، نقالی و شاهنامه خوانی، ‘اقبال هندوانه ای’ و بررسی میزان کشت و برداشت محصول از دیگر برنامه های دورهمی کشاورزان پس از برداشت محصول است که هنوز در برخی از مناطق استان رایج است.

** سرنا و کرنا نوازی
در بسیاری از جشن های مردم چهارمحال و بختیاری دو ساز کرنا و سرنا از اهمیت بالایی برخوردار است و این دو ساز به همراه دل پایه همه شادی ها را در این استان تشکیل می دهد.
اگر چه بخشی از موسیقی چهارمحال و بختیاری به ویژه در کوچ پاییزی عشایر حزین است این بخش عمده ای از آنها موسیقی شاد محسوب می شود.
در این بین موسیقی مقامی چهارمحال و بختیاری در سه گونه دهکردی،بختیاری و ترکی ریشه دارد که برخاسته از بطن فرهنگ مردم منطقه است.
موسیقی دهکردی برگرفته از نام قدیم شهرکرد مرکز چهارمحال و بختیاری است و این گونه از موسیقی ایرانی، منحصر به همین منطقه است و چندان توسعه جغرافیایی نیافته است.
عمده ترین نوای موسیقی دهکردی در گذشته در بین عشایر گله دار این منطقه مرسوم بود و همپای موسیقی بختیاری پیش می رفته است.
موسیقی مقامی منطقه چهارمحالی در بخش های ترک زبان،ریشه موسیقایی قشقایی دارد، ولی موسیقی دهکردی استقلال بشتری نسبت به گونه های موسیقایی این استان دارد.
موسیقی محلی دهکردی در دو دستگاه شوشتر و دشتی از دستگاههای هفتگانه موسیقی مقامی نواخته می شود و دارای مقام های’ حیدر آقا’،’حیدر آژان’ ،’ هفشجانی ‘ و مقام ‘دهکردی’ است و این مقامها برای موسیقی محلی دهکرد، محدود است.
تفاوت موسیقی بختیاری با دهکردی و ترکی قشقایی است این است که در موسیقی بختیاری گاه رزم نیز وجود دارد به گونه ای که دو ساز سرنا و دهل و کرنا و دهل نوازی یکی از اصلی ترین سازهای موسیقی مقامی بختیاری است.
نوازندگان موسیقی مقامی بختیاری که سرنا یا کرنا می نوازند را توشمال می نامند که بیشتر این افراد، موسیقی مقامی را به صورت گوشی فراگرفته اند.
مقام های گاه گریو، شیر علی مردان، آهای گل، مقام سرکوهی، برزگری،سحرناز،چوب بازی و نوروزیه در موسیقی بختیاری وجود دارد که رویکرد مردمشناختی این ایل را نشان می دهد.
در موسیقی قشقایی یا ترکی چهارمحال و بختیاری دارای مقام های از جمله گرایلی وجود دارد ولی این مقام های موسیقی قشقایی هنوز به صورت کامل در این استان معرفی نشده است.

** عروسی بختیاری ها
در ایل بختیاری عروسی سنتی با تزئین سیاهچادر با بافته ای به نام ‘شیردنگ ‘ انجام می شود که این شیردنگ ها بافته دست زنان عشایری است و توپ های پشمی رنگی گره زده ای هستند که در رنگ های مختلف ساخته می شود.
در روز عروسی همه افراد طایفه و مهمان زیر سیاه چادرها یا به زبان محلی ‘ بهوم’ جمع می شوند و سرنا نوازی، کرنا نوازی، چوب بازی و دستمال بازی از برنامه های این جشن است.
در روز عروسی برخی از اقوام داماد برای او هدیه های مختلفی از جمع چندین راس گوسفند، فرش دستبافت، پول و اسکناس به همراه می آورند.
برای خانواده عروس هنگام قند شکستن، پارچه های رنگی ابریشمی آورده می شود و در نهایت در برخی از طایفه ها هنوز به شکل سنتی عروس و داماد سوار بر اسب دور سیاهچادر اسب سواری می کنند.
به گزارش ایرنا، چهارمحال و بختیاری دارای ۹ شهرستان با جمعیتی افزون بر ۹۰۰ هزار نفر می باشد.
بخشی از بافت چهارمحال و بختیاری را عشایر کوچرو تشکیل می دهند که این عشایر در فصل سال به خوزستان و یا فارس و بوشهر کوچ می کنند و در فصل بهار به این استان باز می گردند.
۲۰۹۷ / ۶۱۹۷

انتهای پیام /*

اجتماعی

مردمشناسی

شادی و نشاط

آیین ها