میراث آریا: حضور قومیت‌های مختلف با فرهنگ‌های متنوع، هم‌نشینی جذاب و درخور تحسینی را برای تولیدات صنایع‌دستی فراهم آورده است. بنابراین بسیاری از نقوش، اندیشه‌ها و فنون هنری از قومی به قوم دیگر راه‌یافته، به‌گونه‌ای که می‌توان مجموعه هنرهای سنتی و صنایع‌دستی خراسان شمالی را چشم‌اندازی بدیع از تکامل اندیشه‌ها دانست.
بر اساس شواهد و مستندات تاریخی حاصل از بررسی‌های باستان‌شناسی، پیشینه تاریخی این استان حداقل به دوران نوسنگی و حدود ۵ تا ۸هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. در برخی از محوطه‌های تاریخی کشف‌شده در این استان آثاری از ارتباط آن با دور دست و در خارج از فلات ایران مشاهده شده است که معرف پویایی فرهنگ‌های منطقه در دوران پیش از تاریخ است. در دوره اشکانی، خراسان به‌عنوان خاستگاه قوم پارت از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و آثار مکشوفه نشان‌دهنده حضور فعال این قوم در پهنه کنونی خراسان شمالی است.
در خراسان شمالی هفت موزه فعال وجود دارد که در ادامه به‌اختصار در مورد هر یک از آنها توضیحاتی را می‌خوانید.
موزه اسناد و نسخ خطی
بنای معروف به آیینه‌خانه به‌عنوان فضای اداری و دیوانی، برای انجام دیدارهای رسمی حاکمان بجنورد با رجال سیاسی عهد قاجار و انجام مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال سیاسی مورد استفاده قرار می‌گرفته است.
این بنا در دو طبقه ساخته شده و در مجموع ۹ اتاق دارد. یکی از اتاق‌های طبقه فوقانی تالاری است که تمام دیوارها و سقف آن با طرح‌های زیبایی آیینه‌کاری شده و به خاطر وجود همین تالار است که این بنا را آیینه‌خانه نامیده‌اند. این بنا به شماره ۱۱۶۷در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و پس از انجام عملیات مرمت از سال ۱۳۷۹ تاکنون به‌عنوان موزه اسناد و نسخ خطی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
موزه اسناد و نسخ خطی استان در بنای آیینه‌خانه شامل بخش‌های مختلف از جمله اتاق دیوان سالاری، اتاق کودک و چهار اتاق مختص به نمایش و ارائه اسناد و نسخ خطی از نقاط مختلف است که به دوره قاجار و پس از آن تعلق دارند. از نکات قابل توجه در این موزه ارائه آلبوم دیجیتالی از ۱۳۴ عکس موجود در تالار آیینه‌خانه است. اسناد بر اساس موضوع (عقدنامه- مصالحه‌نامه، مکاتبات و مراسلات اداری و دیوانی- مبایعه‌نامه و فرمان) چیدمان شده است.
موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی
عمارت مفخم بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین اثر تاریخی دورۀ قاجار در استان خراسان شمالی است که در اوایل دهۀ ۱۳۰۰ هجری قمری به دستور یار محمدخان شادلو معروف به سردار مفخم، حاکم منطقه شمال خراسان، به‌عنوان محل سکونت او و خانواده‌اش ساخته شده است. این بنای مجلل ۳۴ اتاق با دو تالار بزرگ دارد. نمای اصلی ساختمان در سمت جنوب است که سراسر آن به زیباترین وجهی با انواع فنون کاشی‌کاری معرق، معقلی، هفت‌رنگ و با طرح‌ها و نقوش انسانی، حیوانی، اسلیمی، ختایی و هندسی زینت یافته است. مصالح به کار رفته در بنا آجر با ملات گچ است و هر طبقه ساختمان دارای دو ایوان شمالی و جنوبی است.
سرتاسر بنا با کاشی‌های خشتی و هفت‌رنگ زیبا در اندازه و شکل‌های مختلف به رنگ‌های فیروزه‌ای، زرد، صورتی، بنفش، سفید، سبز، سرخ و سیاه کاشی‌کاری شده و هر ستون با طرح و نقش خاص خود زینت داده شده است.
نمای بیرونی ساختمان تصاویری از دو فرشته بالدار، چهره‌های انسانی، نقاشی از گل و گیاه و پرنده، طبیعت و طرح‌های هندسی سده ۱۳ را به تماشا می‌گذارد. این بنای تاریخی با شماره ۹۵۲ در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسیده است. بنای عمارت مفخم پس از مرمت و احیا به موزه بزرگ باستان‌شناسی و مردم‌شناسی استان تبدیل شده است.
موزه باستان‌شناسی که در طبقه فوقانی بنای عمارت قرار دارد از ۵ بخش اصلی متناسب با تقسیم‌بندی ادوار فرهنگی، گاه‌نگاری مصوب باستان‌شناختی و متناسب با استانداردهای موزه‌ای تحت عنوان بخش‌های پیش از تاریخ، تاریخی، اسلامی، سکه و سفال ساماندهی و معرفی شده است.
موزه مردم‌شناسی نیز به معرفی و شناساندن جلوه‌هایی از خرده‌فرهنگ‌های استان می‌پردازد که در قالب آداب‌ورسوم، مشاغل سنتی و صنایع‌دستی معرفی می‌شود. از بخش‌های شاخص موزه مردم‌شناسی می‌توان به چارق‌دوزی، چادرشب بافی، پالان‌دوزی، کلاه‌بافی، جوراب‌بافی، آهنگری، نمدمالی، کشاورزی، عطاری، موسیقی، گلیم‌بافی، ریسندگی و بخش‌های معرف قوم کرمانج و ترکمن، آداب‌ورسوم (سفره‌های آیینی، سفره مراسم آق قویون، سفره نذر) و نحوه معیشت، پوشاک، زیورآلات و… آنها اشاره کرد.
موزه گرمابه و تاریخ شهر فاروج
حمام خزینه‌ای فاروج با قدمتی حدود دویست سال از بناهای به جا مانده از دوره قاجاریه است که به دست یزدی‌های مقیم این شهر ساخته شده است. این حمام با مساحتی بالغ‌بر ۳۳۰ مترمربع دو در ورودی دارد؛ یک در از خانه صاحب حمام (سرایه‌دار) که برای افراد خاص بوده و در اصلی که برای عموم بوده و از داخل کوچه به حمام راه پیدا می‌کرده است. آب حمام از قنات جعفرآباد تأمین می‌شده و سوخت مخزن آن نیز در ابتدا چوب و در اواخر روغن سوخته بوده است. پوشش حمام طاق و گنبد است و نورگیرهایی در رأس گنبد تعبیه شده است.
این بنا به دلیل ویژگی‌های شاخص فرهنگی و تاریخی در سال ۱۳۸۷ به شماره ۲۳۱۰۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. مطالعات و مرمت حمام تاریخی فاروج از سال ۱۳۸۶ آغاز شده و در ۱۳۹۰ به‌عنوان موزه تاریخ شهر به بهره‌برداری رسیده است.
موزه گرمابه و تاریخ شهر فاروج شامل هفت غرفه است که در هریک گوشه‌ای از آداب‌ورسوم و تاریخ و فرهنگ مردم منطقه به نمایش درآمده است. غرفه‌های موزه عبارت‌اند از غرفه استاد حمامی (سر حمومی)، غرفه انگور و غرفه مراسم شیرواره در سربینه حمام، غرفه‌های دلاکی، عطاری و باستان‌شناسی در گرمخانه و غرفه معرفی مشاهیر و نیز غرفه معرفی صنایع‌دستی شهرستان فاروج که در کنار هم تصویر گویایی از تاریخ و فرهنگ منطقه فاروج را برای بازدیدکننده ترسیم می‌کنند.
موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم
حمام خزینه‌ای جاجرم با ۷۰۰ مترمربع مساحت در دل بافت تاریخی شهر و در کنار بقایای ارگ قدیم شهر معروف به نارین قلعه و مسجد جامع تاریخی شهر قرار گرفته و به دوره متأخر اسلامی تعلق دارد. ورودی حمام از طریق یک سردر و ۵ پله به رختکن حمام راه می‌یابد که خود با یک دالان ارتباطی موسوم به میاندر به گرمخانه متصل می‌شود. میاندر دالان موربی است که نوعی فضای گذر برای دستیابی از فضای گرم و مرطوب گرمخانه به سرد و خشک‌تر رختکن است. سایر بخش‌ها خزینه و چند اتاقک با سقف گنبدی را تشکیل می‌دهد. در مجموع، این حمام از پنج قسمت شامل سه قسمت درونی و دو قسمت بیرونی تشکیل شده است. قسمت‌های درونی حمام عبارت‌اند از رختکن یا سربینه، گرمخانه، خزینه و آب‌انبار. قسمت‌های بیرونی نیز شامل گلخن، منبع آب گرم و سرد و مخزن سوخت است. این بنا به دلیل ویژگی‌های شاخص فرهنگی و تاریخی در سال ۱۳۸۶ به شماره ۲۲۲۱۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. مطالعات و مرمت حمام تاریخی جاجرم از سال ۱۳۸۶ آغاز شده و در ۱۳۹۰ به‌عنوان موزه تاریخ شهر به بهره‌برداری رسیده است.
موزه گرمابه و تاریخ شهر جاجرم شامل هشت غرفه است که در هریک گوشه‌ای از آداب‌ورسوم و تاریخ و فرهنگ مردم منطقه به نمایش درآمده است. غرفه‌های موزه عبارت‌اند از غرفه استاد حمامی و غرفه پوشاک در قسمت سربینه، غرفه‌های دلاکی، عطاری و باستان‌شناسی در گرمخانه، غرفه محرم برای معرفی آیین نخل‌گردانی و غرفه معرفی مشاهیر و نیز غرفه معرفی صنایع‌دستی شهرستان جاجرم که در کنار هم تصویر گویایی از تاریخ و فرهنگ منطقه جاجرم را برای بازدیدکننده به نمایش می‌گذارند.
موزه قلعه جلال‌الدین
قلعه جلال‌الدین یکی از برجسته‌ترین قلعه‌های نظامی خراسان شمالی قلمداد می‌شود که در سده‌های ۷-۶ هجری ساخته شده است. این قلعه با مصالح سنگ و ساروج به‌صورت یک شش‌ضلعی منظم روی سطح ناهموار و صخره‌ای تپه‌ای بلند احداث شده است. موقعیت جغرافیایی قلعه بر سر راه ارتباطی شهرها و مراکز مهم شمال شرق فلات ایران همچون نیشابور، جرجان، مرو و خوارزم اهمیت راهبردی قلعه را دوچندان می‌کرد.
در خرداد سال ۱۳۹۰ این بنا با عنوان موزه معرفی شخصیت‌های جلال‌الدین شهیر تاریخ ایران با تأکید بر شخصیت جلال‌الدین خوارزمشاه افتتاح شد.
با توجه به معروف بودن قلعه به قلعه جلال‌الدین و اینکه نمی‌توان آن را به‌یقین به هیچ‌کدام از شخصیت‌های معروف جلال‌الدین در تاریخ ایران منسوب کرد در ضلع شرقی موزه در طبقه اول شرح احوال و آثار شخصیت‌های معروف جلال‌الدین در قالب تابلوهایی به بازدیدکننده معرفی شده است.
یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این موزه‌قلعه که آن را از نظر محتوایی از نمونه‌های مشابه خود متمایز می‌کند، شیوه پرده‌خوانی و نقالی در آن است که نوعی نمایشِ مذهبی و ملی ایرانی است. در این نمایش، داستان تصویری نقش شده بر پرده‌های درون هر برج به شیوه نقالی روایت می‌شود که طی آن وقایع تاریخی دوران مغول و مصائب اولیای دین با کلام آهنگین بازگو می‌شود.
برج‌های موجود در موزه به این نوع روایتگری اختصاص داده شده است و در هر برج پرده‌ای با داستانی جداگانه نصب شده است. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این موزه استفاده از سیستم دیجیتال برای پخش این نوع روایتگری در هرکدام از برج‌ها به‌صورت جداگانه است.
سایر قسمت‌های نمایشی موزه در مسیرهای بازدید قرار دارد که این ویژگی به بازدیدکننده امکان می‌دهد تا ضمن حرکت در مسیر و مرتفع‌ترین قسمت‌های قلعه، با ویژگی‌های معماری نظامی، مصالح بکار رفته، خمره‌های تاریخی کار گذاشته شده در دل دیوارهای قلعه و در نهایت شیوه‌های تدافعی قلاع تاریخی از نزدیک آشنا شود.
موزه تاریخ شهر شیروان
بررسی‌های باستان‌شناختی در منطقه شیروان نشان‌دهنده وجود استقرارگاه‌های پیش از تاریخ و سکونت اقوام دست کم از هزاره چهارم پیش از میلاد است. در دوران تاریخی و به‌ویژه در دوران اشکانی این منطقه موردتوجه بوده و محوطه‌های مهمی مربوط به دوره‌های اشکانی و ساسانی در این منطقه شناسایی شده است. کشف آثار متعلق به دوره‌های مختلف اسلامی نیز حاکی از استقرار جمعیت و حضور زندگی در دوره‌های مختلف است.
موزه شیروان در ساختمانی با زیر بنای۶۰۰ متر مربع در حاشیه بلوار معلم است که فاز اول آن در سال ۹۴ با نمایش اشیای باستان‌شناسی و مردم‌شناسی از دوران پیش‌ازتاریخ تا دوران معاصر راه‌اندازی شد.
در سال ۹۹ نیز با تجهیز طبقه همکف موزه، فرش‌های تاریخی منطقه به همراه اطلاعات و وسایل مربوط به فرش و بافته‌های داری استان در معرض نمایش قرار گرفته است.
موزه فرش شیروان
در موزه فرش شیروان نیز فرش‌هایی نفیس از دوره صفویه و قاجاریه به نمایش گذاشته شده و علاوه بر آن، فرآیند بافت فرش، ابزار و آلات فرش‌بافی و… نیز در این موزه در معرض بازدید عموم قرار گرفته است.