میراث آریا: عاشورا در فرهنگ مذهبی مسلمانان همواره جایگاه خاص و برجسته‌ای دارد و زمینه‌ساز مجموعه‌ای از سنت‌ها و مراسمی است که در طول تاریخ به‌عنوان میراثی معنوی از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.
سوگواری برای امام حسین (ع) و دیگر یارانش از روز نخست محرم آغاز می‌شود و در ظهر عاشورا به اوج می‌رسد. در غروب و شامگاه عاشورا، این سوگواری تحت عنوان مراسم شام غریبان ادامه پیدا می‌کند.
نخل‌گردانی یکی از آیین‌های عزاداری ایام سوگواری محرم در استان خراسان شمالی است، این آیین در شهر جاجرم با شیوه‌های مربوط به این منطقه برگزار می‌شود که در ادامه به معرفی این میراث معنوی که به ثبت ملی نیز رسیده است، می‌پردازیم.
نخل نماد تابوت امام حسین (ع) است. چون در زمان‌های قدیم برای تزئین تابوت از برگ‌های درخت خرما استفاده می‌شد نام نخل‌را برای خود جاودان ساخت.
در جاجرم دو نوع نخل‌جهت مراسم سوگواری مورداستفاده قرار می‌گیرد که شامل نخل‌عمومی (نخل بزرگ) و نخل دهقان‌ها است.
در هنگام تزئین نخل‌ها اسپند دود می‌کنند و صلوات می‌فرستند و چاوشی می‌خوانند، ازجمله چاوشی‌ها
(گردنم اسیر کمند تو یا حسین جانم فدای سمُسمن تو یا حسین)
ازجمله صلوات (سپند، سپند، یک‌دانه سپند، پیغمبر ما فرمود بردار سپند از گزند از بهر علاج دم‌به‌دم بر گل رخسار محمد صلوات)
این نخل‌ممکن است از جنس چوب و یا فلز و به شکل خیمه‌ای باشد، در زیر نخل تیرهای چوبی به‌صورت افقی نصب‌شده جهت بلندکردن نخل توسط عزاداران که در نخل بزرگ تعداد آن ۵ تا ۷ چوب است و در نخل دهقان کمتر دیده می‌شود.
روی نخل را با پارچه‌های سبزرنگ و یا سیاه که نوشته‌های مذهبی روی آن رودوزی شده می‌پوشانند. در نوک دو نخل نیز علم‌هایی نصب‌شده که این علم‌ها شبیه به نیزه‌های جنگی است که در اصطلاح محلی به آن تیغه می‌گویند و نوشته‌هایی با اشعار مذهبی که در وصف واقعه کربلا است روی آن حکاکی شده که در هنگام اجرای مراسم دو نفر سوار بر نخل، نمادهایی از سرهای بریده‌شده را که به‌صورت دو نوع میوه سیب و انار است بر روی این تیغه‌ها می‌گذارند.
هدایت و کنترل و مسئولیت هر نخل بر عهده یک نفر است و حرکت نخل به‌سوی سیل عزاداران بر عهده افرادی است که آن را بر روی دوش خود برداشته و حرکت می‌دهند.
در زیر نخل‌ها ستون‌های کار گذاشته‌شده به‌صورت افقی که هر یک از افراد به ترتیب، این ستون‌ها را گرفته و بر بالای دوش خود قرار داده و ممکن است هر ستون به ردیف چهار تا پنج نفر قرار بگیرند. این فضاها برای هرکسی مشخص است و دادن جای خود به فرد دیگر به‌صورت موردی بوده یعنی فضای داخلی نخل جهت گرفتن ستون‌ها فضای خصوصی است.
اما مسیر حرکت نخل‌ها در مراسم عزاداری امام حسین(ع) بدین‌صورت است که نخل‌ها پس از گذراندن از خیابان‌های اصلی وارد میدانی به نام میدان حسینیه می‌شود و پس از برگزاری مراسم نخل‌ها در جای خودشان قرار می‌گیرند، بدین‌صورت که نخل‌ها (نخل بزرگ و نخل کوچک) در ابتدا وارد میدان حسینیه می‌شوند (با اعلام سرپرست تکیۀ حسینیه انجام می‌شود.) و به دنبال آن گهواره علی‌اصغر، سنج‌زن‌ها، طبل کوب‌ها، علم گردان‌ها وارد میدان می‌شوند. پس از ورود نخل‌ها به میدان حرکت نخل‌ها تندشده و سوگواران نیز حرکت خود را تندتر کرده و با فریاد حسین گویان و در دست داشتن پرچم‌های سبزرنگ و سینه‌زنان و طبل‌کوبان و سنج‌زنان با پای‌برهنه به دنبال نخل‌ها می‌دوند. حرکت نخل‌ها ۴ الی ۵ دور در میدان حسینیه طول می‌کشد و بعدازآن نخل‌ها در جای خود قرارگرفته و مردم بعدازاین مراسم رهسپار قبور اموات و شهدای جاجرم واقع در بهشت مازیار جاجرم می‌شوند.
تاریخچه و قدمت نخل گردانی
مراسم نخل‌گردانی در شهر تاریخی جاجرم از سابقه دیرین و پیشینۀ بسیاری برخوردار است در تحقیقات میدانی از بزرگان، تکیه‌داران و نخل‌گردانان، بخصوص افراد مسن این رسم را تا چهار نسل قبل خود به یاد دارند. این آیین حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ سال قدمت دارد.
آیین نخل گردانی با شماره ۲۵۵۰ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.