جامعه‌شناسی مدرن در طبقه‌بندی کشورها در عرصه توسعه‌یافتگی ملاک‌های مختلف و متعددی دارد. یکی از این ملاک‌ها در عرصه فرهنگ و هنر که به‌عنوان مهم‌ترین اولویت آن شناخته می‌شود به توسعه، رشد و تعالی هنر تئاتر و ضریب نفوذ آن میان عموم افراد جامعه بازمی‌گردد. به بیان ساده‌تر یکی از مهم‌ترین ملاک‌ها در عرصه فرهنگ و هنر در راستای شناسایی جوامع مترقی و پیشرفته به توسعه هنر تئاتر در آن جوامع و کشورها بازمی‌گردد.
تجلی تحقق توسعه هنر تئاتر، بر مدار گفتمان فرهنگی انقلاب
با نگاهی گذرا به پیشینه غنی و کهن فرهنگ ایران‌زمین که سده‌ها و هزاره‌های مختلفی از برگ‌های تقویم تاریخ تمدن را به خود اختصاص داده و مهر زرین آن بر بسیاری از برگ‌های تقویم تاریخ تمدن مزین شده است، به وضوح درمی‌یابیم پیشینه آیین‌ها، خرده روایت‌ها و اشکال نمایشی در کشورمان نیز به میزان همان گستره تاریخی دارای دیرینگی فراوانی است.
اما با ورود بشر به عصر مدرنیزم و تغییر مفهوم نمایش به «هنر تئاتر»؛ این هنر در عصر مشروطه برای نخستین بار با متر و معیارهای تعریف‌شده مدرن و جهانی آن به کشورمان وارد شد. هرچند سیر تحول و تطور تاریخ تئاتر در کشور از عصر مشروطه تا پایان پهلوی دوم چندان بر پایه و مدار مشخصی از نگاه پژوهشی در حوزه توسعه، تعالی و پیشرفت قابل تبیین و تدقیق نیست، اما با قاطعیت تمام می‌توان گفت که بعد از پیروزی انقلاب شکوه‌مند اسلامی، گفتمان فرهنگی و هنری که به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین ارکان انقلاب کشورمان به‌شمار می رود، تاثیر بسزایی در رشد و تعالی کُنش‌ها، فعالیت‌ها و تولیدات فرهنگی و هنری در کشور داشته و در این میان عرصه تئاتر نیز از این مهم بی‌بهره نبوده است.
وامداری به حمایت دولت، چشم اسفندیار توسعه همه جانبه تئاتر
در کنار این توفیق البته یکی از چشم اسفندیارهایی که همواره بر فعالیت‌های فرهنگی و هنری کشور سایه انداخته، وامداری تام و تمام آنها به حمایت و کمک‌های دولتی است. تردیدی در این مسئله وجود ندارد که معنای این جمله متضمن تعبیر «هنر دولتی نیست»؛ بلکه حیات، دوام و بقای تمامی فعالیت‌های فرهنگی و هنری در کشور برای رسیدن به رشد و تعالی در تاریخ ۴۱ ساله انقلاب شکوه‌مند اسلامی همواره وام‌دار کمک‌های مادی و معنوی بخش دولتی بوده است.
پر واضح است که در این میان هنرهایی که ضریب نفوذ کمتری نسبت به دیگر فعالیت‌های هنری دارند لاجرم از نگاه حمایتی بیشتری نیز از سوی بدنه دولت بهره‌مند شده‌اند. آن‌گونه که دراین‌میان عرصه هنرهای نمایشی و تئاتر نیز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین عرصه‌ها که بیشترین ضامن بقا و دوام آن به کمک‌های مادی و معنوی بخش دولت و بازوی فرهنگی آن یعنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی وابستگی بسیاری دارد، شناخته می‌شود.
بنیان نیاز تئاتر به حمایت دولت
هرچند طی یک دهه اخیر با تعبیر و تأکید بر مفهوم خصوصی‌سازی شاهد اقبال بخش‌های خصوصی به شکل حقیقی و حقوقی در راستای توسعه و پیشرفت هنر نمایش در کشور هستیم، اما باتوجه به اقبال بیشتر جامعه مانند دیگر مردمان دیگر کشورهای جهان به هنرهای فراگیری مانند سینما، عرصه تئاتر با اقبال کمتری نسبت به هنر سینما میان مخاطبان برخوردار بوده است.
به همین سبب و در راستای فراگیری هرچه بیشتر هنر تئاتر میان عموم افراد جامعه، حدود دو دهه هست که شعار تئاتر برای همه به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین پیشانی‌نوشت‌های فعالیت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت هنری آن و اداره کل هنرهای نمایشی به‌عنوان بازوی اجرایی عرصه تئاتر در نظر گرفته شده و این نهادها در تمامی فعالیت‌های خود از برگزاری جشنواره‌ها گرفته تا توسعه زیرساخت‌ها، تلاش داشته که مفهوم فراگیری هنر تئاتر در کشور را هر سال نسبت به سال پیش افزایش دهد. با مرور آمارها به‌ویژه طی یک دهه اخیر می‌توان بر صحت و سقم فراگیری هنر تئاتر عمیقاً صحه گذاشت.
گام اول؛ تمرکز بر بودجه
آن‌چنان‌که در این مقدمه ذکرش رفت، توسعه و تعالی هنر تئاتر در کشور همواره وام‌دار نگاه حمایت مادی و معنوی از سوی بدنه دولت و بازوی اجرایی آن در بخش فرهنگ و هنر یعنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بوده است. حال این روزها که درحال سپری کردن گرامی‌داشت هفته دولت هستیم بنا داریم تا در سلسله گزارش‌هایی به فعالیت و میزان اثرگذاری و اثربخشی دولت تدبیر و امید طی گذار هفت سال از دوران حیات آن و تأثیری که بر تعالی و رشد این هنر در بخش‌های مختلف داشته است نگاهی متفاوت داشته باشیم.
در گام نخست در ارتباط با میزان اثرگذاری و اثرپخشی هنر تئاتر از حمایت‌های مالی و معنوی دولت و البته فراگیری آن میان عموم افراد جامعه، بخش بودجه که سنگ بنای تپندگی قلب این هنر را تضمین می‌کند مورد هدف قرار دادیم.
پیش از تمرکز بر بازه زمانی هفت ساله اخیر از ۱۳۹۲ به‌عنوان آغاز سال فعالیت دولت تدبیر و امید تا به امروز (۱۳۹۹) بد نیست که در حوزه بودجه تئاتر کمی نگاهمان را به عقب‌تر بازگردانیم. این مسئله کمک خواهد کرد که با مرور رشد میزان بودجه تئاتر طی هفت سال اخیر در قیاس با دهه‌های پیشین آن، پاسخی مطلوب و البته مستدل‌تر به سطح انتظارات نسبت به مطالبه برحق هنرمندان در راستای کاستی‌های بودجه عرصه تئاتر در کشور و میزان تزریق نقدینگی هرساله دولت در مسیر حمایت مادی و معنوی از این هنر بر داریم.
از ۵۴۰ میلیون تومان در سال ۱۳۷۹ به ۱۴ میلیارد در سال ۱۳۹۲
تزریق نقدینگی برای توسعه را باید یکی از اتفاقات مثبت در حوزه تئاتر بدانیم. این تغییرات اگرچه در نگاهی تخصصی اندک و قطره چکانی است و گه‌گاه تمام آن نیز اختصاص نمی‌یابد، اما نشان از اهمیتی دارد که دولت‌مردان برای این حوزه قائل هستند.
براساس آمار، بودجه عمومی تئاتر در سال ۱۳۷۹، ۵۴۰ میلیون و ۹۱۸ هزار تومان – بدون احتساب ۴۶ میلیون و ۳۷۵ هزار تومانی که به منظور ارتقای کمی و کیفی تئاتر کارگری و دانش آموزی اختصاص یافت – بود، که تحت عنوان تحول و گسترش تئاتر کشور با شماره طبقه بندی ۱۱۴۰۸۶ ذیل بودجه وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به این وزارتخانه داده شد.
این میزان در سال ۱۳۸۰، به ۹۰۰ میلیون تومان، در سال ۱۳۸۱ به ۲ میلیارد و ۱۵۰ میلیون تومان و در سال ۱۳۸۲ به ۲ میلیارد و ۸۵۰ میلیون تومان رسید.
اما از اواخر دهه ۸۰ توجه به تئاتر محسوس‌تر از قبل شد که ماحصل آن رشد فزاینده بودجه اختصاصی این هنر بود. به نحوی که در سال ۹۲ بودجه اختصاصی به تئاتر کشور به بیش از ۱۴ میلیارد تومان افزایش پیدا کرد.
جهش ۲۰ میلیارد تومانی به بهانه نامگذاری سال فرهنگی به نام تئاتر
عرصه هنرهای نمایشی طی سال‌های ۱۳۹۵ و ۱۳۹۶ که از سوی علی جنتی وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به عنوان سال‌های حمایت و توسعه تئاتر انتخاب شد، شاهد توجه به بودجه این هنر در بخش‌ها و حوزه‌های مختلف وزارتخانه شد و از نظر شاخص بودجه، رشد فوق‌العاده‌ای را تجربه کرد. به طوری که طی این دو سال بودجه حوزه هنرهای نمایشی در قیاس با ادوار گذشته ۲۰ میلیارد تومان رشد کرد.
بودجه ۷۸ میلیارد تومانی تئاتر در سال ۱۳۹۷
اما در عرصه هنرهای نمایشی به عنوان یکی از زیرمجموعه های معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بودجه در نظر گرفته شده برای سال (۱۳۹۷)، ۷۸ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان برآورد شد.
در جزییات این بودجه آمده بود که برنامه حمایت و گسترش هنرهای نمایشی، حمایت از برگزاری جشنواره ها، تولید نمایش های صحنه ای، سنتی و آیینی، کمک به موسسات و تشکل های نمایشی خانه تئاتر، راه اندازی موزه تئاتر و کمک به فعالیت های تئاتر موزه عروسکی از جمله مواردی هستند که از بودجه اداره کل هنرهای نمایشی در سال ۱۳۹۷ ارتزاق خواهد کرد.
تغییر ناچیز بودجه تئاتر در سال ۱۳۹۸
همچنین اداره کل هنرهای نمایشی در سال ۱۳۹۸ در لایحه ارائه شده بودجه دولت، ۷۸ میلیارد و ۵۲۲ میلیون تومان را به خود اختصاص داده است که همین مساله نشان دهنده این نکته است که تخصیص اعتبارات به عرصه هنرهای نمایشی در بودجه سال ۹۸ در قیاس با بودجه سال ۹۷ (با افزایش ۱۲۲ میلیون تومانی) افزایش محسوسی نداشته است.
هرچند تخصیص بودجه ۷۸ میلیارد و ۵۲۲ میلیون تومانی برای عرصه هنرهای نمایشی در سال ۱۳۹۸ در قیاس با بودجه ۷۸ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومانی ۱۳۹۷ بازتاب دهنده رشد ۱۲۲ میلیون تومانی در این عرصه است؛ اما بار دیگر ذکر این نکته الزامی است که نباید از خاطر دور داشت که همواره بودجه‌های مشخص شده برای عرصه‌های مختلف فرهنگ و هنر در لایحه، با اعداد و ارقامی که در شکل نهایی به معاونت هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و ادارات کل وابسته به آن مانند اداره کل هنرهای نمایشی در نهایت تخصیص پیدا می کنند فاصله دارد.
به عنوان مثال در مورد بودجه ۷۸ میلیارد تومانی اداره کل هنرهای نمایشی در سال ۱۳۹۷ به گفته شهرام کرمی مدیرکل پیشین اداره هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در گفت و گو با ایرنا تا نیمه دی‌ماه ۱۳۷۸ چیزی نزدیک به نیمی از آن – کمتر از ۵۰ درصد – از بودجه مشخص شده به این عرصه تخصیص پیدا کرده بود.
هرچند به گفته کرمی، در ادامه راه و همزمان با برگزاری جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر از یک سو و تلاش مسئولان و متولیان هنرهای نمایشی در این اداره کل برای تسویه حساب کمک هزینه گروه‌هایی که طی قرارداد با مرکز هنرهای نمایشی اجرای عمومی خود را پشت سر گذاشته بودند و به شکل مشخص از بند کمک هزینه این اداره کل بهره‌مند می‌شدند می‌توانست عدد باقیمانده را به صفر نزدیک کند.
کرمی با اشاره به شرایط یکی دو سال اخیر (۱۳۹۶ – ۱۳۹۷) که بار دیگر دامنه تحریم‌های یک جانبه آمریکا و هم پیمانانش عرصه اقتصادی کشور را مورد هدف قرار داده است به ایرنا گفته بود: خوشبختانه هنرمندان تئاتر با درک این اتفاقات و هم سو با دیگر مردم کشور بیشترین همکاری را در زمینه دریافت و صرف بودجه عرصه تئاتر داشتند که این خود نشان دهنده اتحاد و یکپارچگی موجود میان اهالی خانواده تئاتر با شرایط موجودی است که دولت و به تبع آن کشور را تحت الشعاع قرار داده است.
از سوی دیگر اعتراض و مطالبه برخی از هنرمندان هنرهای نمایشی که از ابتدای امسال، آثار خود را در شکل اجرای عمومی به صحنه ای برده اند اما هنوز مبلغ تخصیص یافته به عنوان کمک هزینه اداره کل به آنها پرداخت نشده و در بعضی موارد، اعتراض های جامعه خانواده تئاتر را به همراه داشته است نیز می تواند پاسخگوی مبلغ باقیمانده برای تزریق و تخصیص مبلغ ۷۸ میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومانی برآورد شده بودجه در سال ۹۷ برای اداره کل هنرهای نمایشی باشد.
۸۲ میلیارد برای سال ۱۳۹۸ و ۸۴ میلیارد برای سال ۱۳۹۹
بودجه سال۹۹ بدون محاسبه یارانه، صبح روز یکشنبه ۱۷ آذر ماه ۱۳۹۸ توسط حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حسن روحانی ریاست جمهوری در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی ۲۴ هزار و ۳۱۵ میلیارد و ۵۳۰ میلیون ریال پیشنهاد شد. در این بودجه برآورد هزینه ای سال آینده برای «برنامه حمایت و گسترش هنرهای نمایشی»، ۸۴ میلیارد و ۱۱ میلیون تومان تعیین شده؛ در حالی که مصوبه بودجه سال ۱۳۹۸ تئاتر ۸۲ میلیارد و ۳۲۲ میلیون تومان بوده است و این تفاوت به این معناست که بودجه حوزه تئاتر در مقایسه با سال گذشته باز هم با افزایشی هرچند کوچک همراه بوده است.
افزایش ۷۰ میلیارد تومانی بودجه طی هفت سال اخیر
با مرور آمار و ارقام ارائه‌شده در راستای بودجه عرصه تئاتر به‌ویژه از سال ۹۲ تا ۹۹ شاهد افزایش ۷۰ میلیارد تومانی اعتبار بودجه تئاتر در کشور بوده‌ایم اعتباری که از مبلغ ۱۴میلیارد تومان در سال ۱۳۹۲ به مبلغ ۸۴ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۹ منتج شده است.
آن‌چنان که پیش از این نیز در این گزارش ذکرش رفت کمتر در طی سالیان سپری شده با تخصیص اعتبار کامل بودجه عرصه فعالیت‌های هنرهای نمایشی مانند دیگر بخش‌های فعالیت‌های فرهنگی و هنری در کشور مواجه بوده‌ایم. با وجود تمامی این کمی و کاستی‌ها وقتی که عدد ارائه‌شده برای عرصه تئاتر را طی هفت ساله اخیر با نگاه مبتنی بر رشد نقدینگی جامعه و مسئله تورم تطبیق می دهیم در کنار تأکید بر بیشترین شاخص رشد بودجه تئاتر در دولت تدبیر و امید طی تاریخ ۴۱ ساله انقلاب اسلامی هنوز هم مطالبات برحق هنرمندان در راستای افزایش میزان بودجه در حوزه هنرهای نمایشی برای پاسخ‌گویی به خواست‌ها و برطرف‌سازی آسیب‌های این حوزه قطعاً شنیدنی، مستدل، منطقی و نیازمند همت و تلاش هرچه بیشتر دستگاه دولت، بازوی اجرایی آن در بخش فرهنگ و هنر یعنی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سایه تعامل و تلاش برای افزایش میزان مشارکت بخش خصوصی برای رشد و بالندگی تئاتر در کشورمان است.
اتفاقی که با استناد به شعار دولت – تدبیر و امید – می‌توان هم به تدبیری برای رسیدن به اهداف عنوان شده و پاسخ‌گویی به مطالبات برحق هنرمندان دل بست و هم امید به نگاه مؤکد مسئولان فرهنگی و هنری کشور از شخص نخست دولت حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر حسن روحانی تا دکتر سیدعباس صالحی به‌عنوان وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و همکاران او در معاونت امور هنری و اداره کل هنرهای نمایشی داشت.
امیدی که می‌توان به آن چشم داشت تا خادمان کشور در همراهی و تعامل با هنرمندانی که بار تعالی و توسعه فرهنگ و هنر کشور را بر عهده دارند بیش از هر زمانی با یکدیگر همساز شوند.