دیر زمانی است که پارسه یا تخت جمشید را پرسه پلیس (پارسیان) می‌نامند. این مجموعه به عنوان یکی ازشاهکار‌های هنر و معماری جهان باستان شناخته می‌شود. ساخت تخت جمشید این برجسته‌ترین اثر معماری ازسال ۵۱۸ ق. م توسط داریوش اول آغاز و تا حدود ۳۳۰ ق. م در زمان داریوش سوم ادامه داشته است و مساحت آن حدود ۱۲۵ هزار مترمربع می‌باشد.

تمامی نقوش تخت جمشید ابتدا رنگ آمیزی شده و هنوز آثار رنگ بر روی برخی نقوش پیدا است. مجموعه تخت جمشید شامل کاخ ها، بخش‌های اداری، خدماتی، حصارها، شبکه آبرسانی، مقابر دو پادشاه و … است؛ و این بنای سنگی هنوز پس از گذشت بیش از ۲۵۰۰۰ سال مایه مباهات، افتخار و شکوه ایران زمین و ایرانیان است.

پلکان ورودی

راه ورود به صفحه تخت جمشید یک جفت پلکان قرینه که در دیوار غربی نزدیک به گوشه شمالی تعبیه گردیده است. این راه ورودی که در زمان خشایارشا احداث شده شامل دو ردیف ۱۱۱ پله‌ای به طول ۹۰/۶، عرض ۳۸ و ارتفاع ۱۰ سانتی متر است.

دروازه ملل

پس از گذر از این پلکان وارد دروازه وروری تخت جمشید یا دروازه ملل می‌شویم. دروازه شمال کاخی با سه درگاه ورودی و چهار ستون به ارتفاع کمی بیش از ۵/۱۶ متر که سقف بر آن قرار گرفته است. در دو درگاه غربی دو گاه نر بر جرز‌ها ودر دو درگاه شرقی موجودی با سر انسان، تنه گاو و بال عقاب نقش شده است.

کاخ آپادانا

بزرگترین و باشکوه‌ترین اثر موجود در تخت جمشید، کاخ آپادانا یا داریوش است. این بنا شامل یک تالار چهار گوش مرکزی با ۳۶ ستون به ارتفاع بیش از از ۲۰ متر، ایوان غربی با ستون به ارتفاع بیش از ۱۹ متر، ایوان شمالی با ۱۲ ستون به ارتفاع بیش از ۱۹ متر است. شکوهمندترین و پر اهمیت‌ترین قسمت آپادانا و شاید همه تخت جمشید ایوان شرقی آن است که نقش‌های زیبایش جلال و گیرایی بی مانندی دارد. این نقوش شامل سربازان جاویدان، میر آخوران و خدمه، بزرگان مادی و پارسی، نقوش شیرگاو شکن، بزرگان ایران شهر، هدیه آوران و کتیبه‌ای ازخشیار شاه است.

کاخ تچر (کاخ داریوش)

از نخستین بنا‌هایی برروی صفحه تخت جمشید ساخته شده کاخ تچر یا کاخ داریوش بوده که در غرب آپادانا قرار دارد. کاخ به طول ۴۰ و عرض ۳۰ مترشامل یک تالار مرکزی با ۱۲ ستون، ۲ اتاق در شمال هریک با ۴ ستون و یک ایوان جنوبی با ۸ ستون بوده است. بر درگاه‌های تالار مرکزی نقش داریوش به همراه ملازمان حجاری کرده اند. کتیبه‌ای به سه زبان و سه خط عیلامی، فارسی باستان و بابلی نصب می‌باشد. ساخت این کاخ را منسوب به داریوش شاه می‌داند.

“داریوششاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورها، پسر و یشتاسپه، از تخمه هخامنشی، که این تچر را ساخت. “

کاخ هدیش (خشیار شا)

کاخ هدیش یا خشیار شا در جنوب صفحه تخت جمشید واقع شده است. این بنا به دستور داریوش آغاز و به دست خشیار شا به اتمام رسید. کاخ به مساحت ۲۵۵۰ متر مربع مشتمل بر یک تالار مرکزی با ۳۶ ستون و تالاری با ۱۲ ستون در طرف شمال، ایوانی باریک در جنوب و چندین اتاق در طرف شرق و غرب است. بر درگاه‌ها و پنچره‌های کاخ هدیش خدمه وخدمتکاران درباری در حال حمل حیواناتی، چون بز کوهی و ظروف مختلف می‌باشند.

کاخ مرکزی یا تالارشورا

در مرکز کوشک شاهی تخت جمشید، کاخ کوچکی قرار دارد که توسط سه درگاه و چند راهرو به دیگر کاخ‌ها راه می‌یابد و به این دلیل کاخ مرکزی یا سه دری نیز گفته می‌شود. تالار مرکزی این کاخ مربع شکل (۵/۱۵ متر در ۵/۱۵) بر چهار ستون استوار بوده است. در دیواره شرقی تالار درگاه ورودی و اصلی تعبیه شده بوده که پادشاه از اینجا به درون می‌آمده است. پلکان شمالی این کاخ مزین به تصاویر سربازان، نجبا و صاحب منصبان به طرز با شکوهی دیده می‌شوند. بر درهگاه شرقی ۲۸ تن از بزرگان ممالک تابع هخامنشیان اورنگ شاهی را بر دست گرفته اند و به درون تالار می‌برند. بر درگاه جنوبی تالار مرکزی صحنه بیرون برتن پادشاه و خدمه نقش شده است.

کاخ ملکه یا حرمسرا

طرح این کاخ به شکل حرف L لاتین و یا یک زاویه قائمه است که در شرق کاخ خشایارشا و شورا قرار دارد. این بنا تنها کاخی است که هرتسفلد ان را تقریبا به صورت اولیه بازسازی کرده و هم اکنون موزه هخامنشی و بخش اداری بنیاد پژوهشی پارسه پاسارگاد استفاده می‌گردد. چهار درگاه تالار اصلی کاخ را با نقش‌هایی از خشیار شاه و خادمان و تصاویری از قهرمان شیرکش تزئین کرده اند.

خزانه

در شرق کاخ ملکه و جنوب کاخ صد ستون بقایای ساختمانی بزرگ دیده می‌شود که با دیواری ستبر احاطه شده و با خیابان‌های پهنی از همه بنا‌های اطرافش جدا شده است. این بنا بازمانده گنجینه بزرگ تخت جمشید بوده که اسکندر آن را تاراج و به آتش کشید. در میان اشیای مهمی که در این گنج نهفته بود. یک جفت نقش بر جسته بر روی سنگ مر مر سیاه قرار داشته که به بار عام شاهی معروف است. این نقش برجسته‌ها که مکان اولیه آن‌ها در پلکان‌های آپادانا بوده یکی در موزه ایران باستان و دیگری در بنای خزانه واقع گردیده است. در این نقش خشیار شا بر تخت شاهی، ولیعهد و دو خواجه درباری در پشت سروی و در جلوش عود سوز، فرنکه رئیس تشریفات، یک نیزه دار و خادمی با بخور سوز ایستاده اند.

کاخ صد ستون یا تالار تخت

دومین کاخ تخت جمشید به لحاظ وسعت کاخ صد ستون است که در شرق حیاط آپادانا واقع شده است. قسمت اصلی کاخ، تالار بزرگی است که شکلی چهار گوش و کمی بیش از ۴۶۰۰ متر مربع وسعت دارد. دو درگاه در دیوار شمالی با نقش اردشیر اول بر اورنگ شاهی در حال خروج از کاخ، دو درگاه در دیوار جنوبی همانند درگاه شمالی در حالی که شاه بر اورنگ شاهی وارد کاخ می‌شود. چهار درگاه بر دیواره‌های شرقی و غربی با نقش تالار مرکزی اتاق‌هایی برای خدمه و نگهبانان تعبیه شده است و در شمال آن بقایای تالاری و دروازه‌ای نیمه تمام وجود دارد.

دروازه نیمه تمام

یکی از مهمترین بنا‌ها از نظر آموزش و فن حجاری سنگ در دوره هخامنشی محسوب می‌شود که از نظر متخصصان یکی از مهمترین بنا‌های مجموعه تخت جمشید است که در انتهای خیابان سپاهیان و در شمال حیاط صدستون واقع شده و، چون کار‌های ساختمانی اش تمام نشده و طرح و کاربردی مانند دروازه خشایارشا دارد آن را دروازه نیمه تمام گویند. در شمال شرقی این بنا نزدیک دیواره شمالی صفه ساختمان‌هایی بوده که در آنجا نزدیک به ۳۰ هزار لوحه گلین مهر مانند یافت شده که به خط و زبان ایلامی اسناد دیوانی تخت جمشید بر آن‌ها نگاشته شده است.

آرامگاه اردشیر دوم و اردشیر سوم

در کوه رحمت و در ارتفاع حدود ۴۰ متری صفحه دو مقبره به شکل چلیپا بر دل کوه کنده شده است. بر تاج بالایی، بر روی اورنگ شاهی که توسط دو ردیف از نمایندگان ملل تابعه دولت هخامنشی حمل می‌شود نقش پادشاه با جامه پارسی که بر سکویی سه پله‌ای ایستاده و در حال نیایش است حجاری شده است. در دین ایرانیان باستان آب، آتش و خاک سه آفریده مقدس اهورا مزدا نفوذ می‌کرده می‌بایست ابتدا بدن در برابر آفتاب پاک و سپس استخوان در استخوان دان یا استودان که در دل کوه کنده بودند قرار می‌گرفته است.