۲۴ کیلومتری شمال تبریز، جاده‌ای بسیار زیبا و سرشار از پوشش‌های گیاهی و اکتون‌های متنوع، با عبور از چندین روستای زیبا، وارد دامنه‌های سبز «کوه کسبه» می‌شود و در ادامه، با نمایش جلوه‌های کم نظیر طبیعت، به ارسباران و سرزمین زیبای «خاروانا» منتهی می‌شود. «خاروانا» با مناظری بسیار زیبا، یکی از بکرترین مناطق طبیعی استان آذربایجان شرقی است.
روزنامه توریسم نوشت:مسیر دسترسی به خاروانا، از روستای «تازه کند» شروع می‌شود و به منطقه‌ای می‌رسد که مملو از درختان زیبای گیلاس، آلبالو، زردآلو، سیب و سنجد است؛ منطقه‌ای دنج و آرام و تفرجگاه خوش آب و هوای مردم تبریز.
«خاروانا» سرزمین قلعه‌های تاریخی است که با حکایت‌های شنیدنی و شیرینی درآمیخته است. مانند قلعه «جوشین» که در قلب منطقه تاریخی «دیزمار» به مرکزیت شهر باستانی خاروانا در بالای یک کوه مرتفع قرار گرفته‌است. «آغجه قلعه»، «قوش قارداشلار» و «قالاسی» هم از قلعه‌های معروف این منطقه است.
در ادامه مسیر خاروانا، به پیچ‌های خطرناک مشهور به « گال دولاسی» می‌رسیم که محل حادثه خیز و برف گیر منطقه است. بعد از عبور از این محل، قلعه استوار «جوشین» خودنمایی می‌کند. بر صلابت قلعه جوشین اگر دقیق باشی، نعره‌های دلاورمردان وطن دوست، صدای ضربات شمشیر و شیهه اسب‌ها را می‌توان شنید. این قلعه در ۲۶ کیلومتری غرب ورزقان قرار دارد و از نظر دفاعی، آن قدر مهم و استراتژیک بوده که نفوذپذیری و دستیابی دشمن به آن غیرممکن بوده است.
آن سوتر از این قلعه، در دامنه کوه پرآوازه «کمتال»، قلعه «علی بیگ» را می‌بینیم که می‌گویند در زمان فتحعلی شاه قاجار وقتی خاروانا توسط روس‌ها اشغال شد، شخصی به نام «علی بیگ» از اهالی «دیزمار» از طریق این قلعه، با سربازان روس تا آخرین نفس جنگیده است.
شگفتی‌های «آستمال»: دلت می‌خواهد تمام راه را پیاده بروی، گاهی بایستی و این همه زیبایی را در خودت جا دهی، اما مگر می‌شود کوه‌ها، رودخانه‌ها و تمام سبزینه‌ها را در تن خسته مسافران جای داد؟!
می‌گویند اینجا شگفت‌انگیزترین روستای منطقه «خاروانا» است و این شگفتی، بزرگترین جاذبه‌ای بود که ما خود را در یک راه سحرآمیز بیابیم. «آستمال» در ابتدا یک واژه بود، واژه‌ای که درباره آن ساعت‌ها می‌توان گفت و شنید و بسیاری هم در معانی آن سخن‌ها گفته‌اند که ما از این همه می‌گذریم و دوباره به سایه‌سار درختان و جاده پرفراز و نشیب آن باز می‌گردیم.
پس از عبور از کوه‌ها و دره‌ها و در آغوش کوهستان، نگینی می‌بینی سرشار از طراوت زندگی، بکر و حاصلخیز که روح را پر می‌کند از انرژی.
کوه‌های بلند که روستا را در آغوش خویش جای داده‌اند، ابهتی وصف‌ناپذیر دارد، چنان که استواری کوه‌ها مردمان را سختکوش کرده است، چراکه آنها نیز همچون کوه، پرصلابت و صبورند.
اهالی «آستمال» از جنس مهربانی‌اند و به تمام معنی، نور شادی در چشمانشان می‌درخشد. مردم این دیار، گنجینه‌ای از فولکلور ناب و تمثیل‌های پرمعنی‌اند. باید نشست و شنید، باید دل و جان داد به آن.
«آستمال» یکی از روستاهای آذربایجان شرقی است که در بخش خاروانا و در فاصله ۴۵ کیلومتری شهرستان «ورزقان» قرار گرفته است. می‌گویند این روستا قدمتی چند هزار ساله دارد و ساکنان اولیه آن قومی بودند به نام «آس» و همین طور نقل شده است که سکونت در این روستا به هزاره اول قبل از میلاد بازمی‌گردد.
خوانِ نعمت مردم آستمال: کوه‌های بلند، جنگلی به نام ارسباران، با خانه‌هایی متمرکز و بیشتر دو طبقه، چیدمانی برای یک تابلوی خوش آب و رنگ است که تمام مکاتب هنری از توصیف زیبایی آن عاجز می‌مانند. حالا وسط این تابلو ، خطی آبی بکشید که یک دم، سر ایستادن ندارد و به آن رودخانه آستمال می‌گویند. این آبی خروشان، از کوه‌های «سید جبرئیل» و «اوزور» سرچشمه می‌گیرد و روستا را به دو قسمت تقسیم می‌کند.
میوه‌هایی مانند گردو، سیب، گلابی، به، آلبالو و زردآلو، خوان نعمت روستا هستند. زنبورداری هم رایج است، عسلش شیرین و شهره این دیار. علاوه بر این، اهالی‌اش هنرهایی دارند که ره‌آوردی زیبنده برای مسافران خواهد بود، آن هم قالی، جاجیم و گلیم است.
دژِ قوم ماد: اهالی آستمال، یا مسافرانی که اهل نیازند، در گوشه دیگری از این آبادی رو به سوی امامزاده «سیدجبرئیل» می‌آورند، امامزاده‌ای که در ۵کیلومتری روستا زیر آسمان نیلگون آرمیده است.
این را هم بگوییم، روستای آستمال که در گذشته‌های بسیار دور، به آن «دژ قوم ماد» هم گفته می‌شد، تابستان و پاییزِ معتدل دارد که می‌توان رفت و رها شد در زیبایی و طراوت سحرانگیزش، اما سردی زمستان سفر به این روستا را دشوار خواهد کرد.
آستمال که به عنوان یک دهکده توریستی و هدف گردشگری در استان آذربایجان شرقی ثبت شده است، هر سال میزبان بسیاری از گردشگران است.
آبشار «گل آخور»: اینجا، صدای آبشارهای روان و رودهای جاری، انسان را سرشار از عطر زندگی می‌کند. اینجا آلاچیق‌هایی برای استراحت مهیا شده است و می‌توان غبار خستگی راه را در سایه سار چشمه‌های خنکی که از هر سو روان است، از تن بیرون کرد.
بزرگترین آبشار «گل آخور» در روستای گل آخور از توابع دهستان «ارزیل» بخش خاروانا قرار دارد و یکی از دل انگیزترین جاذبه‌های این منطقه است. آب بسیار خنک این آبشار، از دو چشمه خروشان سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از دره‌ای زیبا و پردرخت و گذر از روستای ارزیل، با رود «طرزم» در هم می‌آمیزد و رود بزرگی را تشکیل می‌دهد.
مسجد جامع خاروانا: قدمت این مسجد به سده های ششم و هفتم هجری قمری می رسد و گویا به فرمان دختر بایندرخان حاکم قره داغ که در روستای دوزال ساکن بوده، ساخته شده است.
آبشارهای طرزم، اوزی، ونستان، گنبد الله الله، امامزاده سیدخلیل جوشین و چندین قلعه زیبا را نیز به فهرست دیدنی‌های این منطقه اضافه کنید.
گنبد «الله الله»: گنبد «الله الله» در قبرستان قدیمی روستای «کبودگنبد» خاروانا قرار دارد. اِزاره این بنا، سنگی و ساقه بنا با آجر چهارگوش قرمز بنا شده که کلمات الله با کاشی‌های فیروزه‌ای تزئین شده است. تاریخ بنای برج را با توجه به رج‌های آجری و با تزئینات اسماء الله، می‌توان به اواخر دوره ایلخانان مغول تا صفویه نسبت داد.
سوغات خاروانا: با توجه به نبود فروشگاه یا مغازه خاصی برای ارائه سوغاتی‌های روستا، باید از اهالی خاروانا یاری بگیرید. با توجه به وجود کوه و دره‌هایی که روستا را احاطه کرده‌اند، زمینه مساعدی برای زنبورداری فراهم شده و می‌توانید عسل ناب و خوشمزه آستمال را با خود به عنوان سوغات ببرید. همچنین انواع محصولات لبنی، بخصوص نوعی پنیر که در کوزه تهیه شده و به «پنیر کوپه» مشهور است و «کره نهره» یا سنتی را هم تهیه کنید.
سلام «ورزقان»! در سفر به «دیزمار» و دیدار از زیبایی‌های «خاروانا»، نمی‌شود از «ورزقان» دیدن نکرد. ستارخان سردار ملی، که آوازه مشروطه خواهی‌اش او را شهره عام و خاص کرده بود، زاده شهرستان ورزقان بود. طبیعت بکر و چشم نواز شهرستان ورزقان، همه را مسحور زیبایی خود می‌کند.
هر چند شهرستان ورزقان با زلزله‌ای که در بیست و یکم مرداد ۹۱ رخ داد، شناخته شد و نام آن بر سر زبان ها افتاد، اما قبل از آن مثل بسیاری از جاذبه های گردشگری کشورمان گمنام بود. این شهرستان جنگل های زیبای ارسباران را در دل خود دارد و منطقه حفاظت شده آینالو که محل پرورش مارال است، اکنون به یکی از مهم‌ترین جاذبه منطقه ارسباران تبدیل شده و همه ساله پذیرای خیل انبوهی از گردشگران است.
ورزقان؛ شهر مسی ایران: «ورزقان» از حیث معادن بسیار غنی است. این منطقه با قرار گرفتن بر روی کمربند آلپ ـ هیمالیا، دارای اندیس‌های متعدد مس و عناصر فلزی دیگر نظیر سرب، روی و آهن است. کمربند یاد شده از کوه‌های آلپ در اروپای‌غربی شروع شده و پس از عبور از کشورهای اروپای‌شرقی از ناحیه مرزی جلفا وارد ایران می‌شود و در نهایت با عبور از کشورهای پاکستان و هندوستان به کوه‌های هیمالیا وصل می‌شود. در ناحیه ورزقان بر روی این کمربند بیش از۳۰ اندیس معدنی مس شناسایی شده است.
کانسار مس «سونگون» که در شمال ورزقان قرار گرفته است، بزرگترین اندیس مس در شمال‌غرب ایران است. این کانسار یکی از بزرگترین کانسارهای مس دنیا بوده و قابل مقایسه با معادن دنیا مانند «بینگهام» در آمریکا و «چوکی کوماتا» در شیلی است.