میراث آریا: بی‌شک تاریخ فارس، همواره با فراز و فرودهایی همراه بوده است،
از دوران ایلامی و هخامنشی که بگذریم، دوران ساسانی و آثار این دوران در فارس، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
اهمیت آن از این روست که پنج شهر مهم ساسانی یعنی شهر استخر، شهر گور، شهر دارابگرد، شهر سر مشهد و شهر بیشاپور در استان فارس قرار گرفته‌اند
و بیشترین نقوش برجسته عصر ساسانی نیز در این دیار واقع شده است
البته شهر بیشاپور در میان همه شهرهای دوره ساسانی جایگاه ویژه‌ای دارد.
نکته دوم آن‌که قرار گرفتن این شهر در یک بستر طبیعی همراه با چشمه‌سارها، رودخانه شاهپور و کوه‌های مجاور، اهمیت آن را دوچندان کرده یا به عبارت دیگر، شرایط زیست‌محیطی مناسب باعث شده که شهری در خور تاریخ ایران‌زمین در این بستر شکل گیرد،
پس بی‌جهت نیست که شهر بیشاپور را نیز عروس شهرهای ساسانی می‌نامند.
خوشبختانه به دلیل همین اهمیت، از گذشته تاکنون نیز توجه ویژه‌ای به مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی، حفاظت، مرمت و ساماندهی این شهر معطوف گشته است.
با توجه به برنامه‌ریزی‌هایی که برای کاوش‌های این شهر در نظر گرفته شده، انتظار می‌رود که با ادامه کاوش‌های تلاش شود ضمن به دست آوردن اطلاعات بیشتر از این شهر تاریخی، ساختار اصلی شهر به‌گونه‌ای کاوش شود که شرایط بازدید مطلوب‌تری از این آثار برای گردشگران و بازدیدکنندگان نیز فراهم گردد.
این شهر مساحتی در حدود ۱۵۰ هکتار را دارد که انجام یک کاوش گسترده در این محوطه برای کوتاه‌مدت ناممکن شده است،
از این روست که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تاکنون ۹ فصل کاوش در این شهر تاریخی انجام شده است و اولین کاوش‌های این شهر نیز در سال ۱۳۱۹ هجری خورشیدی توسط بخش آسیایی «موزه لوور» آغاز شد و از آن به بعد به دست هیئت‌های ایرانی ادامه یافت که شرح آن در مطالب پیش رو ارائه خواهد گردید.
شهر بیشاپور با مسافتی در حدود ۱۵۰ هکتار یکی از شهرهای شاخص دورهٔ ساسانی است
که با توجه به وسعت این شهر تاریخی انجام کاوش گسترده در این محوطه برای کوتاه‌مدت ناممکن است؛
از این روست که تاکنون، بعد از گذشت هشت فصل حفاری کاوش‌های باستان‌شناختی، فقط محدودهٔ اندکی قریب به ۳ درصد از کل شهر حفاری شده است.
معرفی محوطه (توصیف آثار معماری محوطهٔ ارگ شاهی)
بنای ورودی ساسانی شهر تاریخی بیشاپور برای کنترل ورود و خروج دارای ورودی‌های متعدد بوده
که یکی از این ورودی‌ها بنایی موسوم به «ورودی» است که در جبههٔ شمالی شهر در کنار برج و باروها قرار – گرفته است.
عمدهٔ مصالح به کار رفته در ساخت این بنا سنگ و گچ بوده که نمای داخلی بنا از | ملاط گچ به قطر تقریبی ۷ سانتی‌متر بوده است.
بنای مذکور دارای راهروهای متعدد بوده و اندازهٔ تقریبی آن ۱۸ / ۶۰ در ۱۸ متر است.
برج‌های حصار دفاعی شهر بیشاپور
در دورهٔ ساسانی با ایجاد برج و بارو در این بخش، از شهر و درواقع از ارگ شاهی که مهم‌ترین بخش شهر بوده، محافظت می‌کرده‌اند.
بررسی این برج و باروها نشان‌دهندهٔ این موضوع است که گرچه در ابتدای شهرسازی حصار دارای برج‌های سراسری بوده، در دوره‌های استقراری بعدی در شهر، تغییرات کلی در حصار و برج‌های شهر پدید آمده است.
نشانه‌های آن قطع بعضی برج‌ها در آن زمان و در نتیجه به دست آوردن فاصله‌ای حدود ۸ متر بین برج‌های مضاعف در دو طرف دیوار است.
یقیناً این تغییرات در حصار حفاظتی برای ایجاد تیرکش های زیادتر و میدان دید بیشتر با تحولات اجتماعی و امنیت نظامی آن زمان که برای دفاع بهتر صورت گرفته، همراه بوده است.
آناهیتا، معبد عظیم بیشاپور
این بنا مکعبی است که هریک از اضلاع آن قریب ۱۴ متر است
و از سنگ‌هایی حجاری شده با ابعاد مختلف و بدون ملاط به‌صورت دوجداره ساخته شده است
که به‌وسیلهٔ بست های آهنی به یکدیگر قفل و بند شده‌اند.
معبد آناهیتا فاقد سقف مسطح بوده است.
این معبد را در عمق ۶ متری از زمین‌های اطراف خود ساخته‌اند تا آب رودخانهٔ شاپور به درون آن سرازیر شود.
معبد بیشاپور نماد یک پرستشگاه آب است و می‌توان آن را جایگاه نوازش آب دانست؛
یعنی تنها عنصری از عناصر چهارگانه که به الههٔ ناهید منسوب است.
نماد حیوانی این رب‌النوع به شکل گاو است که در بالای دیوارهای معبد به‌صورت قرینهٔ یکدیگر قرار گرفته‌اند.
این معبد نه‌تنها از نظر معماری بلکه از نظر رعایت دستگاه‌های تنظیم و تقسیم و کنترل آب نیز فوق‌العاده زیبا و شگفت‌انگیز است.
تالار تشریفات
این تالار باشکوه در محوطه‌ای به مساحت ۷۸۱ مترمربع ساخته شده است
و یکی از آثار بسیار بزرگ معماری زمان ساسانی است که به‌صورت چلیپا برای اولین بار در تاریخ معماری ساسانی تجلی کرده است؛
به‌طوری که بعدها همه‌ی آتشکده‌ها را بر طبق نقشهٔ آن ساخته‌اند و تداوم هنری این سنت معماری تا زمان اسلام ادامه داشته است.
از جمله اماکن متبرکه و مدرسه‌ها را با الهام از نقشهٔ این کاخ می‌ساخته‌اند
که به نام چهار صفه یا چهار ایوان معروف است.
تالار تشریفات شاپور دارای چهار ایوان متقابل است که بر فراز آن گنبدی عظیم و شلجمی شکل به ارتفاع تقریبی ۲۳ متر وجود داشته است.
اطراف تالار تشریفات دالان‌هایی وجود دارد و از درون چهار ایوان کاخ به دالان‌ها ورودی‌هایی تعبیه شده است.
در این تالار ۶۴ طاقچه وجود داشته که همگی با گچ‌بری‌های زیبا و اشکال گیاهی، هندسی، برگ کنگری و با رنگ‌آمیزی‌های تند و متنوع تزیین شده بودند.
از این تالار برای انجام مراسم تشریفات، اعیاد و جشن‌ها استفاده می‌شده است.
ایوان موزاییک
این بنا نمونه‌ای از شاهکارهای هنر معماری و سمبل زیبایی در دورهٔ ساسانی است
که مشرف به حیاطی مستطیلی است و نزدیک به ۲۳ متر طول و ۲۰ متر عرض دارد.
علاوه بر ستون‌های تزیینی خود حیاط را هم با موزاییک‌های منقوش به شکل گل و گیاه و تصاویر زنان آراسته بودند.
کف ایوان‌ها با یک نوع قالب موزاییکی با طرح و نقوش گیاهی و انسانی فرش می‌شده که امروز قطعاتی از آن در موزهٔ بیشاپور وجود دارد.
کاخ معروف به والرین
در محوطهٔ ارگ شاهی بقایای فروریخته‌ی بنایی با سنگ‌های چهار تراش و حجاری شدهٔ جالب توجه وجود دارد
که به نام کاخ والرین شهرت یافته است.
نمای این بنا با سنگ‌های چهار تراش به ابعاد ۷۵ در ۴۵ سانتی‌متر ساخته شده است.
این سنگ‌ها یکنواخت، یک اندازه و دوجداره‌اند که با بسط‌های آهنی به هم متصل می‌شده‌اند.
سبک معماری این بنا ساسانی است و ورودی زیبا و چشمگیری راه ورود به این بنا است.
در قسمت‌هایی از این بنای باشکوه ساسانی نقش برجسته‌های متعدد و متنوعی بوده که تعدادی از این نقش برجسته‌ها در موزه‌ی بیشاپور موجود است.
کاربری این بنا با توجه به کمبود منابع اطلاعاتی و عدم انجام حفاری هدفمند و سامانمند در این محوطه هنوز به‌طور دقیق مشخص نشده است؛
اما آنچه مسلم است با توجه به شکل پلان و نوع مصالح به کار رفته در این بنا می‌توان آن را جزء مهمی از مجموعهٔ ارگ شاهی دانست.
*عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری کشور و مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان فارس