به گزارش ایرنا، سقاخانه ها، بناهای کمتر مورد توجه قرار گرفته در معماری اسلامی هستند که در بیشتر شهرهای اسلامی به ویژه شهرهای شیعه نشین، سقاخانه و سقائیت نقش پررنگی داشته اند، تا جایی که آنها را می توان به عنوان یک ‘پدیده اجتماعی – مذهبی’ به شمار آورد که ریشه در فرهنگ کهن ایرانی در تقدس آب داشته اند و از طرفی با اعتقادات شیعه در واقعه کربلا عجین شده است.
‘ آب سقاخانه ‘ نیز در میان مردم نه به مثابه دیگر آب ها، بلکه دارای تقدس و جایگاه خاصی بوده است.
پیترلمبون ویلسن یک محقق در مقاله سقاخانه در این باره ها چنین نوشته است: «سقاخانه ها در عین حال جایگاهی مقدس و به منزله یادگاری از مقبره و گور شهیدان است، یادآور رحمت خداوند نیز هست در برابر سرزمین های خشک و همچنین واقعه کربلا را به یاد می آورد.
سقاخانه از یک جهت، جایگاه همگانی نوشیدن آب را داشته است که عابران تشنه را همه روزه به سوی خود می کشاند، از لحاظ دیگر، نمادی مذهبی است که هزینه آن را مساجد ، همسایه ها و اشخاص نیکوکار می پردازند.
در تمامی کشورهای اسلامی سقاخانه ها ابنیه ای بودند که برای سیراب کردن (سقائیت) رایگان مردم ساخته می شدند.
محل های احداث این ابنیه خدماتی- مذهبی، از مساجد بزرگ و جامع شهرها، مدارس و بقاع گرفته تا کوچه ها و بازارها و خلاصه بیشتر محل های تجمع و ازدحام جمعیت را شامل می شدند.
از طرف دیگر نحوه برخورد با این پدیده اجتماعی نیز در معماری شهرهای اسلامی متفاوت بود، به طوری که از ساختمان سقاخانه های بزرگ و شکوهمند و هنرمندانه، تا بنای آبخوری های کوچک و گاه حتی سنگابی مصنوع در زیر سایه بانی ساده متنوع بودند.
دلیل اصلی احداث سقاخانه ها، از طرف بانیان خَیر آنها به طور عمده دو چیز بوده است: یکی تمسک به عملی خیر جهت سیراب کردن (سقایت) مردمان که از قدیم الایام بدان توجه خاص می شده است. دیگر اینکه یادآوری از حادثه عاشورا و واقعه کربلا بود و خاطره تشنگان شهید از جور و ستم زمان، که این مورد در کشورهای شیعی مذهب از مهمترین دلایل احداث سقاخانه ها به شمار می آید.
بیشتر سقاخانه ها از طرف بانیان آنها جهت استفاده همگانی وقف می شده است.
در شهرکرد نیز چندین سقاخانه وجود داشت که متاسفانه همه آنها تخریب شده اند.
کریم نیکزاد امیرحسینی در کتاب ‘شناخت سرزمین چهارمحال’ نیز به این موضوع اشاره می کند و می نویسد: «در این شهر (شهرکرد) بناهایی بر سنت قدیمی و عشق به خاندان رسالت، افراد گوناگون اقدام به ساخت سقاخانه نموده اند که هر کدام دارای ساختمان آجری مجرد بوده اند که داخل آنها تصاویر وقایع کربلا بر روی دیوار آنها نقش شده و سنگآب ظریف حجاری شده ای بود که از چاه، آب می شد و در تمام فصول سال مورد استفاده قرار می گرفت و متاسفانه چند سال اخیر به سبب خیابان کشی در شهر خراب گردیدند.
از آن جمله سقاخانه درویش ها، سقاخانه ارباب میزرا، سقاخانه بازار و سقاخانه محمد اتابکان را می توان نام برد»3.
ولی از این میان سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) (بر اساس کتیبه کاشی بیرون آن) که در میان مردم به سقاخانه ارباب میرزا شهرت دارد، بر جای مانده است.
هرچند این بنا در سال 1330 هجری به سقاخانه تبدیل شده است اما اصل ساختمان دارای قدمتی بیش تری است.
ساختمان سقاخانه حضرت ابوالفضل (ع) در ابتدا هشتی ورودی یکی از متمکنین دهکرد بنام اسحاق ارباب میرزا ریاحی بوده است که در سال 1330 هجری قمری پس از جمع آوری اعانات مردمی خریداری، درب شمالی آن مسدود، گنبد دو پوش آجری بر روی آن احداث، داخل بنا با نقاشی، کتیبه کاری، آینه کاری و نمای جنوبی آن با کاشی تزئین و وقف سقاخانه می شود.
این سقاخانه از خارج دارای پلان مربعی شکل و از داخل چند ضلعی است.
در طرفین در ورودی آن دو سکوی سنگی وجود دارد، مصالح ساختمان از خشت و نمای بیرونی آن آجر و کاشی است.
یک نویسنده کتاب چهارمحال و بختیاری در رابطه با این سقاخانه توضیح داد: در حال حاضر از خانه ارباب میرزا آثاری باقی نمانده است و تنها سقاخانه که همان هشتی ورودی این خانه بود به سبب اعتقادات و موقوفه بودن آن برجای مانده و همین امر نشانی از زیبایی و جاودانگی سنت وقف و برکات آن است.
حسین مظهری در گفت و گو با ایرنا اظهار داشت: این سقاخانه در محله ای به نام
‘بلوردی ها’ در قلعه قدیم دهکرد وقع شده و از محلات بسیار قدیمی این شهر است.
وی خاطرنشان کرد: معبری که ورودی خانه ارباب میرزا در آن واقع شده بود یکی از ورودی های قلعه قدیم دهکرد و از پرترددترین معابر در زمان خود بود و ارباب میرزا با تبدیل هشتی خانه خود به سقاخانه سعی در خدمت رسانی به مردمی داشته است که از این معبر ورود می کرده اند، به ویژه آنکه بسیاری از این افراد، کشاورزانی بوده اند که پس از یک روز تلاش از زمین های خود به خانه باز می گشتند و یا مسافران تازه از گرد راه رسیده ای بودند که از دروازه ورودی به شهر داخل می شدند.
وی به اهمیت دو عامل آب و روشنایی در سقاخانه ها اشاره کرد و اظهار داشت: به طور معمول سقاخانه ها در معابر پر رفت و آمد و بر سر تقاطع ها بنا می شدند که علاوه بر رفع عطش رهگذران در طول شب با روشنایی شمع در روشن نمودن معابر نیز نقش داشته باشند و سقاخانه ارباب میرزا نیز به طور دقیق این ویژگی ها را داشته است و بسیاری از مردم نیز برای این مکان شمع نذر می کردند، بنابراین نذر شمع نه تنها در جهت رفع حاجت نذر کنندگان بلکه در راستای روشنایی و رفاه عموم مردم نیز استفاده می شد.
مظهری با اشاره به وجود دو سنگ آب در این سقاخانه افزود: در حال حاضر یکی از این سنگآب ها در این محل وجود دارد و احتمال می رود که سقاخانه ای پیش از این سقاخانه در این محل وجود داشته است زیرا تاریخ یکی از سنگ آب ها قدیمی تر از خود سقاخانه است.
مظهری در ادامه گفت: استفاده از سنگ آب های مستطیل شکل در مجاورت مساجد و امامزاده ها در گذشته مرسوم بوده است.
زرقی نیز در پژوهش خود در رابطه با تاریخچه این بنا چنین می نویسد: «چنانچه از تاریخ روی سنگآب و کاشیکاری نمای سقاخانه مشخص است، در چند سال قبل از سال 1330، پیش از فروش خانه، مذکور (ارباب میرزا) هشتی خانه را تبدیل به سقاخانه نموده و به انضمام قطعه زمینی در روبروی سقاخانه وقف نموده است»5.
نکته حائز اهمیت در خصوص نقش سقاخانه ها، کاربری های متفاوت آنهاست، زیرا سقاخانه تنها درجهت شرب آب نبوده است بلکه جایگاهی برای برگزاری مراسم های مذهبی و ادای نذورات نیز بوده است.
سقاخانه ارباب میرزا نیز از این قاعده مستثنی نبوده است و هم اکنون نیز در ایام سوگواری محل مراجعه سوگواران، تعزیه خوانان و عزداران حسینی و هیات های مذهبی است و در سایر ایام سال نیز اهالی محل با نذورات نقدی، روشن کردن شمع و پخت آش نذری اعتقاد و توجه خود را به این مکان مقدس نشان می دهند.
حتی عابران در هنگام گذر از مجاورت این سقاخانه با توقف کوتاه و بیان ذکر، احترام خود را به این مکان نشان می دهند.
چنانچه از شواهد تاریخی استنباط می شود، برگزاری این گونه مراسم ها در این مکان از گذشته های دور رواج داشته است، بگونه ای که کریم نیکزاد نیز «سقاخانه ارباب میرزا» را ازجمله مکان های مهم شهر برمی شمرد که مجالس روضه و تعزیه با شکوهی در آن برگزار می شده است.
مظهری نیز در این رابطه عنوان کرد: این سقاخانه به گونه ای با زندگی مردم عجین شده است که حتی همگان این محله را به ‘محله سقا’ و گذر آن را به ‘کوچه سقا’ می شناسند.
**تزئینات بنا
نمای جنوبی بنا در طرفین و پیشانی با کاشی های کتیبه ای حاوی بخشی از مرثیه معروف محتشم کاشانی پوشیده شده که گفته است: چون خون خلق تشنه او بر زمین رسید/خون از زمین به ذروه عرش برین رسید/نزدیک شد که خانه ایمان شود خراب/از بس شکست ها که به ارکان دین رسید.
پشت بغل های نمای جنوبی نیز با کاشی زمینه لاجوردی و نقوش اسلیمی پوشیده شده است.
در بالای در ورودی نیز تصویر دو فرشته بالدار روبروی هم هستند در حالی که دستان آنها کتیبه «یا ابا عبداله الحسین» را نگه داشته است.
پژوهشگر کتاب دهکرد نیز با اشاره به توانمندی های استادکاران ادامه می دهد: از آنجایی که خاک مرغوب و مهارت کم نظیر استادکاران اصفهانی، اصفهان را به قطب کاشی دنیا بدل کرده بود، کاشی بیشتر ابنیه داخل استان از جمله سقاخانه ارباب میزرا نیز از اصفهان تهیه شده است.
تزئینات داخلی بنا شامل نقاشی، کتیبه خطی، آینه کاری و کاربندی است.
جرزهای بدنه و زیر گنبد با نقاشی هایی از قبیل گل و مرغ و نقوش گیاهی تزئین شده اند، حلقه زیر گنبد با اشعار محتشم داخل کادرهایی با زمینه آبی رنگ است که جمله «میرزا علی نقاش اصفهانی’ در میان آنها دیده می شود.
محسن زرقی پژوهشگر به تفاوت در سبک اجرای نقاشی های زیر گنبد و نقاشی های بالای سردر ورودی و قرینه آن یعنی در بالای حوض آب و طاق نمای هشت ضلعی اشاره می کند و محتمل می داند که این نقاشی ها توسط دو نفر و یا در زمان های متفاوت کشیده شده باشند.
وی همچنین احتمال می دهد که این آثار نقاشی به دست ‘میرزا علی مجد منشی’ از اهالی اصفهان کشیده شده باشند که در آبرنگ و سیاه قلم بنام بوده و در چهره پردازی و شبیه سازی از استادان عالی مقام به شمار می آمده است.
از این استاد بنام تابلوهای بی نظیر آبرنگی از «محمد صادق الحسینی قائم مقام اصفهانی’ موجود است که از حیث مهارت و ثبت جزئیات با عکس تشابه بسیار دارند و تاریخ ثبت یکی از این آثار نیز 1323 هجری است که به تاریخ 1330 این سقاخانه نزدیک می باشد.
در بالای طاق نماها قاب های آینه که بر سطح آنها حدیث «لافتی الاعلی» کنده کاری شده و بر سطح تعدادی از کادر بندی ها قاب های دایره ای آینه کاری شده به صورت نماد خورشید وجود دارد.
حد فاصل طاق نماهای داخل و حلقه گنبد با کادربندی هایی پوشیده شده است که سطح آنها با نقاشی و آینه کاری تزئین شده است.
یک سنگ آب با ارتفاع یک متر ، قطر دهنه 107 سانتی متر و ضخامت لبه 10 س م نیز داخل سقاخانه وجود دارد که در حاشیه قسمت فوقانی آن اشعاری بیاد شهدای کربلا، تاریخ 1329 ه.ق و نقوش ساده در بدنه و نام مبارک حضرت ابوالفضل (ع) در چهارسوی آن حجاری شده است.
ارباب میرزا از خیرین مهم و صاحب نام دهکرد قدیم بود و در کتاب «شهرکرد در گذر زمان» نیز به آن اشاره شده است.
به گزارش ایرنا، سقاخانه ارباب میرزا در خیابان 12 محرم جنوبی شهرکرد و در کوچه یاس (ابومحمد سابق) واقع شده است و به شماره 2271 در فهرست آثار ملی ایران در سال 1377 به ثبت رسیده است.
9244 /2097
منابع:
1-مقاله «سقاخانه»- پیترلمبون ویلسن – 1352
2-سقاخانه های تهران – نویسنده: نادیا بنیادلو – انتشارات موسسه فرهنگی هنری پیشین پژوه با همکاری پژوهشکده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی کشور – چاپ اول 1381
3-شناخت سرزمین بختیاری – کریم نیکزاد امیرحسینی- چاپ شده در اداره کل فرهنگ و هنر اصفهان – 1357
4-آرشیو میراث فرهنگی استان چهارمحال و بختیاری – پرونده ثبتی سقاخانه ارباب میرزا
5-مرمت تزئینات نقاشی (تمپرا) سقاخانه ارباب میرزای شهرکرد (پایان نامه کارشناسی) – محسن زرقی باروق – دانشگاه هنر اصفهان – 1372
6-شهرکرد در گذر زمان – حسین مظهری – انتشارات سامان دانش- 1396
انتهای پیام /*