شاید بسیاری از ما، زیبایی‌های سفر را در سرسبزی طبیعت و درختان جنگلی خلاصه کنیم، اما جاذبه‌های کویر و چشم‌انداز رؤیایی آن، برای خیلی‌ها شیرین‌تر و جذاب‌تر است.
روزنامه توریسم نوشت:برای چنین سفری، باید از تهران راهی جنوب شرقی کشور شویم تا به قلب کویرهای بکر و دیدنی ایران برسیم و از آنجا تا دل سیاه چادر بلوچ‌های هموطنمان برسیم و با مردمانی آشنا شویم که سخت مهربان هستند و دل در گرو محبت ما دارند
از تهران تا قم
از تهران با طی کردن آزادراهی مستقیم و امن، در گام اول به شهر قم خواهیم رسید. زیارت بارگاه حضرت معصومه «س» و عبادت و دعا در مسجد جمکران، معمولاٌ نخستین برنامه مسافران این شهر مذهبی است.
سپس به دیدن جاذبه‌های دیگر قم می‌رویم. باغ گنبد سبز شامل سه برج با معماری خاص، یکی از دیدنی‌های تاریخی قم و متعلق به قرن ۸ هجری قمری است. قلعه تاریخی «قمرود» هم در محدوده‌ای به همین نام، از دیگر آثار ارزشمند این شهر است که می‌توانید سری به آن بزنید. خانه‌های تاریخی ملاصدرا، یزدان پناه و کاروانسرای دیرگچین هم از دیگر جاذبه‌های این شهر به شمار می‌رود. سوهان خوش عطر و طعم قم نیز نیاز به معرفی ندارد. حالا اگر به سمت آران و بیدگل راه بیفتید، در میانه‌های راه، حتماٌ دیدن دریاچه نمک چند دقیقه‌ای از وقت سفر شما را خواهد گرفت.
از قم تا آران و بیدگل
تا حالا آیا از خودتان پرسیده‌اید که اسم کویر مرنجاب را چه کسی انتخاب کرده است؟ او کسی نیست جز شاه عباس صفوی؛ البته خودش هم خبر ندارد! حتی آن زمان که در هر شهر و مسیری، کاروانسرا می‌‌ساخت، باز هم به ذهنش نرسیده بود برای کویر بی‌سر و ته مرنجاب هم قلعه بسازد!
همین که تاجیک‌ها و افغان‌ها به اصفهان و نقاط مرکزی ایران رسیدند، شاه صفوی جای خالی یک قلعه نظامی را حس کرد که گنجایش ۵۰۰ سرباز را داشته باشد، آن هم در مسیری به نام جاده ابریشم که بین اروپا و چین گسترده بود. کویر مرنجاب، اصلاً اسم و رسمش را از همین کاروانسرا و قناتی که آب شیرین تراوش میکند، گرفته است.
وقتی وارد جاده خاکی مرنجاب می‌شویم و مسیر ۴۵ کیلومتری تا کاروانسرای مرنجاب را در یک و نیم ساعت می‌پیماییم، دیوارهای کاروانسرا از دور پدیدار میشود. اصولاً پس از پیمودن فرسنگ‌ها راه در بیابانی بی‌آب و علف، وقتی به یک چهاردیواری می‌رسی، کلی هیجان زده می‌شوی، چه برسد به اینکه آن چهاردیواری، یک بنای تاریخی به جامانده از عصر صفوی با چهارصد سال قدمت باشد.
شهرستان آران و بیدگل در فاصله ۶ کیلومتری شمال شهر کاشان و ۱۱ کیلومتری شهر قم و در حاشیه کویر مرکزی ایران قرار دارد. جاذبه‌های آران و بیدگل، چاله های سٌمبک، بقعه امامزاده قاسم«ع»، مسجد نقشینه، دریاچه نمک، محوطه باستانی ویگل، قلعه کرشاهی، آثار و ابنیه تاریخی شهر ابوزید آباد و بسیاری جاذبه‌های تاریخی و طبیعی دیگر است.
از آران و بیدگل تا کاشان
کاشان اگرچه یک شهر کویری و خشک است که نمی توان روی آن به عنوان یک مقصد خوش آب و هوای گردشگری حساب باز کرد، اما جاذبه های تاریخی و معماری کاشان آنقدر زیاد است که اگر گذارتان به این شهر بیفتد، هیچ وقت ناراضی بر نمی‌گردید.
هر چند هنوز تا مراسم گلاب‌گیری و عطر گل‌های محمدی چند هفته‌ای مانده است، اما آبشار زیبای این شهر و خانه‌های قدیمی‌اش در بهار، بسیار دیدنی است. مجموعه تاریخی فین و امامزاده شازده ابراهیم هم در فاصله کمی قرار دارند. آرامگاه سهراب سپهری، آرامگاه بابا افضل کا شانی، آرامگاه محتشم کاشانی، مدرسه آقا بزرگ کاشان، روستای ابیانه، تپه‌های باستانی سیلک، آب سرخ فریزهند، غار نیاسر کاشان و دهها جاذبه دیگر کاشان را هم فراموش نکنید. گلاب اصیل این شهر، سوغاتی فرد اعلایی است.
از کاشان تا نطنز
چنارهای رنگارنگ، آسمان صاف، طبیعت هزار رنگ و مظاهر زیبای بهاری، فرصت یک گشت و گذار دلچسب در این شهر تاریخی را فراهم کرده است.
نطنز طی دهه‌های اخیر، کم و بیش جلوه‌های تاریخی و بافت سنتی‌اش را حفظ کرده و از آتشکده، مساجد تاریخی و خانه و حمام‌های سنتی می‌توان نمونه‌های فراوانی را در آن سراغ گرفت؛ شهری پرقدمت که به خاطر اعتدال کوهپایه‌ای و چشمه‌هایی که از برکت رشته کوه کرکس نصیبش شده، اسم و رسمی در خوش آب و هوایی به‌هم زده است! نطنز، شهری کوچک در دل کویر است. گشت و گذار بهاری در طبیعت زیبای نطنز، با خیابان هایی که درختان کهنسال چنار آن را پوشانده اند و بازدید از آثار تاریخی این شهر، خالی از لطف نیست. چنارهای چند صدساله با قامت حیرت انگیز و مسجد جامع باشکوه و گنبد «باز» و تحفه معروف نطنز، از مهمترین شگفتی‌های این شهر است و صد البته نیز چشم تمام مسافران نطنز در این شهر به دنبال درخت گلابی است، اما این درخت زیبا را جز در روستای «طامه» که درجنوب نطنز واقع شده، در کمتر جایی می‌توان یافت. آتشکده ساسانی این شهر، آتشکده‌ای چهار طاقی و مربوط به دوره ساسانیان است. بازار و مسجد جامع نطنز هم از نمونه‌هایی است که معماری کویر را نشان می‌دهد. ارگ مورچه خورت، گنبد باز شکاری، آبشار طامه و دهکده گردشگری رایان را هم می‌توانید ببینید و سپس راهی اردستان شوید.
از نطنز تا اردستان
کم کم به دل کویرهای ایران می‌رسیم. حتی اگر قصد توقف در اردستان را نداشته باشید، اما فرصت بازدید از مسجد جامع این شهر را از دست ندهید، چون مجموعه کم‌نظیری است که واقعاً تماشایی است. این مسجد بر پایه های آتشکده‌ای بنا شده که هنوز آثار این آتشکده در گوشه‌ای از مسجد قابل مشاهده است.
مسجد جامع اردستان، نخستین مسجد دو طبقه در تاریخ اسلام و دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام به شمار می‌رود که در دوره سلجوقی بنا شده است.
در اردستان می‌توانید یکی از عجیب‌ترین قنات‌ها کشور را هم ببینید؛ قناتی دو طبقه به نام «مون» که در هر طبقه آن، آبی مستقل جریان دارد و آب هیچ یک به دیگری نفوذ نمی‌کند. «مون» نخستین قنات دو طبقه جهان و متعلق به ۸۰۰ سال پیش است. بعد از گشت و گذار در اردستان، از کویر دق سرخ و جنگل تاغ زواره، به سمت نائین حرکت می‌کنیم.
از اردستان تا نائین
جایی که آسمانش تو را به یاد دریاهای جنوب می اندازد، اما تاریخش به دوره ساسانیان برمی‌گردد و خانه‌هایش به دوره صفویه و قاجاریه؛ شهری که نایین می‌نامند و می‌خواهیم مهمان مردمانی باشیم از جنس آیینه که آرام آرمیده‌اند در گوشه‌ای از کویر که خشت و سنگ را بوسه می‌زنند و با دستی از جنس مهر، خاک را پاس می‌دارند به حرمت میراث تاریخی این سرزمین زیبا.
نقشه‌های جغرافیایی گواه آن است که مرکزی‌ترین شهر ایران، نائین نام دارد. شهری در قلب کویر سخاوتمند ایران که با همه زیبایی‌ها و جذابیت‌هایش، کمتر شناخته شده است.نایین، در میانه های راه اصفهان به یزد، دارای ۳ بخش مرکزی انارک، خور و بیابانک و هشت دهستان است. یکی از زیباترین جاذبه‌های این شهرستان، بافت شهری و روستایی مناطق مسکونی است که چشم‌اندازی از خط و منحنی‌هایی است با دیوارها و پشت بام‌های گنبدی شکل و کوچه پس کوچه‌های پیچ در پیچ که مهمانانش را بر بال خیال می‌برد به دورهای دور.
از نائین تا اردکان
اردکان مروارید کویر، شهری است که به تاریخ و فرهنگ و مردمان خونگرم و اصیل خود شهرت دارد؛ شهری رؤیایی که از قرون متمادی، یونان کوچک ایران لقب گرفته است.
به باور زبان‌شناسان، واژه اردکان از «اد» به معنای مقدس و «کان» به معنای معدن برگرفته شده است. در واقع، وجه‌تسمیه اردکان به معنای جایگاه مقدس است. تاریخ شکل‌گیری اردکان، اما به درستی معلوم نیست، به‌طوری که نامی از اردکان در کتاب‌های تاریخی دوران پیش از اسلام نیامده و تنها در قرن هفتم هجری است که در سفرنامه‌ای، به نقل از مسافری به نام «تقی‌الدین»، نامی از اردکان و خانقاه آن به میان آمده است.
موزه مردم شناسی و موزه فرش، آسیاب آبی ترک آباد، مسجد جامع و کوشتکو، آتشکده زرجوع، برج خواجه نعمت و کویر عقدا، از دیدنی‌های تاریخی این شهر است. برای سوغاتی، حلوا ارده ناب اردکان را فراموش نکنید!
از اردکان تا میبد
وقتی سخن از بافت تاریخی زنده به میان می آید، همه به یاد شهر یزد در مرکز همین استان می افتند، اما شهری کوچک در این استان قرار دارد که بافت سنتی اش هنوز زنده است و نفس می کشد و تقریباً نیمی از آن هم به ثبت ملی رسیده است.
می توان در این شهر و بافت سنتی زیبایش قدم زد و در میان دیدنی‌های تاریخی‌اش که عمرشان به یک هزار سال هم می‌رسد، به گشت و گذار پرداخت. رد این تاریخ طولانی را در میان آثار صنعتگران این شهر نیز می‌توان دید. صنعت سفالگری مردمان هنرمند میبد با تاریخ سرزمینشان پیوند خورده است. کاشی های سفید- آبی میبدی و زیلوهای معروفش نیز تنها هنر دست تاریخی این مردم به شمار نمی‌روند که در این شهر کویری، خورشید هم به چشم‌تان خواهد آمد! که البته نه آن خورشید سوزان کویر که چشم را آزرده کند، یک عالم خورشید خانم‌های شاد ابروی پیوسته که چند سالی است روی کاشی‌ها و سفال‌های میبد خوش نشسته‌اند! سفال‌های زیبای این شهر و بوی خوش خاک رس در همه شهر پراکنده است. برج کبوترخانه این شهر نیز از قدیمی‌ترین کبوترخانه‌های ایران و متعلق به اوایل دوره قاجار است. تنها یخچال خشتی باقی مانده منطقه هم در این شهر قرار دارد که دیدن آن را نیز فراموش نکنید.
از اردکان تا یزد
عروس کویر؛ شهر بادگیرها؛ پایتخت شهرهای خشتی جهان؛ دومین شهر بزرگ تاریخی دنیا پس از ونیز و دارالمومنین؛ اینها تنها بخشی از القابی است که شهر یزد برازنده آن است و بدین اوصاف خوانده میشود.
پس عجیب نیست که این شهر یکی از مقاصد مهم گردشگری ایران باشد؛ چه برای ایرانیان و چه برای گردشگران خارجی. بادگیرها، اما بخش جدا نشدنی این شهر تاریخی است، با خانه‌هایی بی‌نهایت زیبا و معماری خاص که توجه هر بیننده‌ای را جلب میکند. مسجد امیر چخماق این شهر، بلندترین مسجد ایران به شمار می‌رود، درحالی که بلندترین بادگیر جهان و قدیمی‌ترین مسجد ایران نیز در بافت تاریخی یزد قرار دارد. از دیگر جاذبه‌های این شهر، می‌توان به آتشکده قدیمی آن اشاره کرد که مهمترین عبادتگاه زرتشتیان و نگهبان آتش مقدس بوده است. حتماً می‌دانید شیرینی‌های یزد نیز در ایران زبانزد است؛ پس کام خود را حتماً شیرین کنید!
از یزد تا تفت
در ۲۰ کیلومتری جنوب غربی شهر یزد و در دامنه شیرکوه، سالیان سال است مردمانی زندگی می‌کنند که به برکت این کوه سرفراز، طراوتی متفاوت به شهرشان هدیه شده است؛ شهر زیبایی که «تفت» نام دارد.
این منطقه، ییلاق بزرگ شهرهای اطراف است و خنکای آن هیچ شباهتی به گرمای کویر ندارد. تفت در لغت به همان معنای داغ و تفتیده که برگرفته از طبیعت گرم و آفتابی این منطقه است و شاید داستان ریگ‌هایی است که از فرط آفتاب داغ می‌سوزند و تفتیده می‌شوند و طیفی از رنگ خاکستری و قهوه‌ای و گاهی طلایی و هر از گاهی نقره‌ای بر این سرزمین می‌پاشند و شاید با رقص این ریگ‌ها در برابر نور آفتاب است که زمان و مکان، رنگ متفاوتی به خود می‌گیرد، اما در هر صورت، هر آنچه هست، از این ریگ‌های تفتیده، شهری آفریده شده است که در اوج زیبایی، چون نگینی بر تارک کویر می‌درخشد.
تفت، همسایه کویر ایران است، بنابراین اسکی کردن در خاک آن هم ناممکن نیست! پیست اسکی «سخوید» در دامنه شیرکوه در شهر تفت، تنها پیست اسکی استان یزد محسوب میشود و در سال‌هایی که برکت آسمان، سفره رحمتش را بر ساکنان کویر هدیه میکند، دامنه این پیست تبدیل به مکانی میشود برای علاقه‌مندان به ورزش‌های برفی و تیوب‌سواری و اسکی روی برف.
از تفت تا رفسنجان
از تفت می‌توانید به پایتخت پسته ایران برسید. دره «راگه» در رفسنجان، می‌تواند اولین گزینه شما برای یک گشت و گذار دلچسب در این شهر زیبا باشد.
در این دره که به دلیل عبور رودخانه گیودری و در طول هزاران سال فرسایش خاکی به وجود آمده است، می‌توانید از دیدن مخروط‌هاى نوک تیز و کله قندی، ستون‌ها و ستونک‌هاى فرسایشى، تیغه‌ها و دیواره‌هاى نوارى، لذت ببرید.
در گوشه و کنار دره ژاگه، کنگره‌هایی با اشکال متنوع و جالب به چشم مى‌خورند که بین آنها راه‌هاى تنگ و باریک و گاهى پهن و وسیع وجود دارد. وجه تمایز این دره با دره‌های دیگر، دسترسی آسان، آب و هوای مطبوع و نزدیکی به زیرساخت‌های مناسب است.
این دره که دو جاذبه گردشگری میمند و کلوت‌های شهداد را به هم وصل کرده است، می‌تواند بخشی از مسیر گردشگری شما باشد و در عین حال، کسانی هم که به قصد طبیعت‌گردی به استان کرمان می‌آیند، می‌توانند این پدیده کم نظیر طبیعی را مشاهده کنند.
از رفسنجان تا کرمان
کرمان، شهر عجیبی است که در میانه‌های بیابان و بر بلندای کوههای سبز، رخ نمایان کرده است؛ نمونه‌ای باشکوه از شهری در دل کویر که باغ شازده ماهان و مجموعه گنجعلی خان آن، شهره عام و خاص است.
موزه ساعت و هنرهای معاصر، کاروانسرای لحاف دوزها، مدرسه علمیه ابراهیمیه، مدرسه وکیل و چند کاروانسرای تاریخی، از جاذبه‌های دیدنی این شهر است، اما زیباترین جاذبه طبیعی کرمان، کلوت‌های شهداد است که تماشای آنها به یک رؤیا شباهت دارد. کلوت‌ها، بزرگ‌ترین عارضه طبیعی کلوخی دنیا و زیباترین و جذاب‌ترین پدیده کویر به شمار می‌روند. پس از خروج از شهر ماهان، برای تجربه یک تنوع آب و هوایی سرد و گرم در یک فاصله چند کیلومتری، بدنیست جاده قدیم ماهان به سمت کرمان را طی کنید و در فاصله ۲۰ کیلومتری کرمان وارد جاده‌ای شوید که به سمت سیرچ و کویر شهداد می‌رود. در این منطقه، هوا آنقدر سرد است که حتی در تابستان نیز احساس سرما می‌کنید، اما درست ۴۰ کیلومتر آن سوتر از منطقه سرسبز سیرچ، کویر خشک و گرم شهداد در انتظار شماست! برای سوغاتی هم، زیره و ادویه‌جات معروف کرمان را فراموش نکنید.
از کرمان تا بم
بعد از طی ۱۳۰ کیلومتر، به بم می‌رسید، این شهر یکی از کهن ترین مراکز شهرنشینی ایران به شمار می‌رود و تپه‌های تاریخی بیدرون در ۱۰ کیلومتـری شمال و تل آتشی در فاصله ۳۰ کیلومتری شرق بم که متعلق به هزاره‌های دوم تا چهارم قبل از میلاد مسیح است، گواه این قدمت تاریخی است.
زندگی در بم واطراف آن از ۶ هزار سال قبل شکل گرفته و در دورانی از تاریخ در مکانی که ارگ نامیده می‌شد، مرکزیت یافته است. بم به علت قرار گرفتن در مسیر یکی از مهمترین شاهراه‌های بین المللی عهد باستان، راه ادویه نام گرفته بود که از شعب اصلی و مهم راه ابریشم محسوب می‌شد. ارگ بم که متأسفانه در سال ۸۲ در پی وقوع یک زمین لرزه شدید، به شدت دچار خسارت شد، امروز بار دیگر دروازه‌های آن به روی مردم گشوده شده و گردشگران می‌توانند با حضور در آن، صدای نجوای تاریخ را در کوچه پس کوچه‌هایش به گوش جان بشنوند.
از بم تا ایرانشهر
اینجا شرقی ترین استان ایران است، با آداب و فرهنگی کهن و مردمی مهربان؛ اینجا لباس‌‌های رنگارنگ زنان بیش از هرچیز توجه مسافران را جلب میکند؛ لباس‌هایی با سوزن دوزی‌های زیبا که نتیجه سر پنجه‌های هنرمند زنان این شهر است.
اگر کمی مسیرتان را به شمال منحرف کنید، خاش در انتظار شماست. نخلستان‌های حاشیه رودخانه دامن و دورنمای قله تفتان در ایرانشهر، مسیرتان را دیدنی‌تر میکند. بازدید از قلعه بمپور، آب‌های گرم معدنی، تپه شن روان بمپور و مراسم موسیقی بلوچی، از برنامه‌هایی است که می‌توانید در ایرانشهر دنبال کنید.
برای سوغات هم علاوه بر انواع ماهی‌ها، تمرهندی و خرما، می‌توان از صنایع دستی ایرانشهر نیز استفاده کرد.
از ایرانشهر تا زاهدان
شهر زاهدان که در حصار کوهها قرار گرفته است، با پهنه‌ای حدود ۸۰ کیلومتر مربع، در خاور ایران و در شمال استان سیستان و بلوچستان، در نزدیکی مرزهای ایران با دو کشور افغانستان و پاکستان قرار دارد که بیشتر به انگیزه داشتن جایگاه جغرافیایی و سیاسی درخور توجه، ارزش ویژه‌ای از دیدگاه استراتژیک داشته و به گلوگاه هند زرخیز تبدیل شده است.
از مهمترین جاذبه‌های دیدنی شهر زاهدان، می‌توان به موزه مردم‌شناسی و آثار باستانی میراث فرهنگی، کتابخانه استاد کامبوزیا، کتابخانه تخصصی ایران شناسی در بلوار بهداشت، گودواره سیک‌ها و گردشگاه براسان اشاره کرد که به باغ وحش، میدان اسبدوانی، شتر سواری و رستوران سنتی مجهز است.
در این شهر بد نیست «دوغ پا»ی زاهدانی را هم امتحان کنید. البته یادتان باشد تفاوت عمده این غذا آن است که به جای آب، گوشت به کار رفته در این غذا، با «دوغ» پخته میشود! بلوچ‌های این شهر، غذایشان را بیشتر با گوشت گوسفند می‌پزند و دوغ، پای ثابت سفره‌هایشان است. زاهدانی‌ها در عین حال، با شیر شتر در وعده صبحانه از میهمان‌های خود پذیرایی می‌کنند و با این که به هند و پاکستان نزدیک هستند، اما غذاهایشان پُرادویه و تند تهیه نمی‌‌شود.
از زاهدان تا زابل
در مسیر ۲۱۰ کیلومتری زاهدان تا زابل، اگر سه‌راهی دشتک را به سمت راست بپیچید، بقیه مسیر، بسیار سر راست است. حدود ۵۶ کیلومتر مانده به زابل، تابلویی شما را به سوی شهر سوخته در سمت چپ جاده راهنمایی میکند.
شهر سوخته را قدیمی‌ترین شهر جهان می‌دانند، شهری که ۵۰۰۰ سال قدمت دارد و نشانه‌ای از تمدن خلاق پیشینیان ما است. این شهر در میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شده است. روبه‌روی شهر سوخته، موزه‌ای نوساز وجود دارد که گورها و اسکلت‌ها و برخی اکتشافات جدید شهر سوخته را نگهداری میکند.
در ادامه مسیر و ۲۵ کیلومتر بعد از شهر سوخته، به «اوتک» می‌رسید و جاده فرعی سمت چپ، شما را به محوطه «کوه خواجه» می‌رساند. کوه خواجه و بناهای آن، بعد از شهر سوخته، مهمترین اثر تاریخی استان سیستان و بلوچستان است که ۲۵۰۰ سال قدمت دارد. موزه مردم‌شناسی زابل که زمانی محل کنسولگری انگلستان بوده، بنایی تاریخی است که کشفیات اولیه شهر سوخته را در خود جای داده و در خیابان مصطفی خمینی قرار دارد. دریاچه هامون را امیدواریم در ایام بهار کمی پرآب ببینید که اگر اینطور باشد، حتماً پرندگان مهاجر هم سری به آنجا می‌زنند. از دیدنی‌های زابل، می‌توان به جاذبه‌ای به نام «چاه نیمه» اشاره کرد که در واقع، چاله‌های بزرگی است که شکل دریاچه مصنوعی را به خود گرفته‌اند. این چاله‌های طبیعی که از آب هیرمند تغذیه می‌شوند، در ۵۰ کیلومتری شهر زابل و در نزدیکی شهرستان زهک قرار گرفته‌اند.
قلعه سه کوهه در ۳۰ کیلومتری جنوب غربی زابل و آسیاب‌های بادی «حوض دار» در ۵۵ کیلومتری جاده زابل به زاهدان، از دیگر جاذبه‌های دیدنی زابل به شمار می‌روند.