دنیای اقتصاد، امیر شاملویی: نگاهی به آمارهای گردشگری خروجی ایران نشان می‌دهد سفرهای خارجی ایرانیان به‌طور فزاینده‌ای در چند سال اخیر رشد داشته؛ امری که می‌تواند منجر به خروج ارز از کشور شود. این در حالی است که سفرهای داخلی کشور نیز با مشکلات متعددی روبه‌رو است. از منظر اقتصادی سفرهای رو به فزونی ایرانیان به گرجستان، ترکیه و اخیرا روسیه می‌تواند بیانگر نکات مهمی باشد. در همین تابستان که به روزهای پایانی خود نزدیک می‌شود، تورهای گردشگری بسیاری ایران را به مقصد روسیه ترک کردند. همچنین شکاف تبادل گردشگر بین روسیه و ایران در طول چند سال اخیر گسترده‌تر شده؛ به‌طوری‌که تعداد گردشگران ایرانی روسیه از ۲۶هزار نفر در سال ۲۰۱۴ به بیش از ۶۷ هزار نفر در سال ۲۰۱۶ رسیده است اما تعداد گردشگران روسی از ایران تنها حدود ۴ هزار نفر افزایش یافته و از ۵ هزار نفر به اندکی بیش از ۹ هزار نفر رسیده است. این موضوع به معنای آن است که در فاصله سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ تعداد گردشگران ایرانی بازدیدکننده از روسیه در هر سال حدود ۵۳/ ۶۰ درصد افزایش داشته، درحالی‌که رشد گردشگران روسی ایران تنها حدود ۴۷/ ۲۲درصد در سال بوده و صرف‌نظر از آمار رشد، تعداد گردشگران ایرانی نیز بسیار بیش از گردشگران روسی بوده است. البته وضع نامساعد اقتصادی روسیه مزید بر علت شده و سفرهای خارجی آنها را در سال‌های اخیر تحت‌تاثیر قرار داده است. با خروج این کشور از بحران اقتصادی امکان دارد تراز گردشگری دو کشور وضع بهتری پیدا کند؛ هرچند به‌نظر نمی‌رسد به تعداد گردشگران ایران از روسیه برسد. همه اینها درحالی است که فعالان دولتی و خصوصی گردشگری ایران، پس از آنکه روس‌ها سفر به ترکیه را تحریم کردند، درصدد جذب گردشگران روس برآمدند اما همچنان این تراز منفی است.
پاسخ اقتصادی به یک پرسش
اما این سوال مطرح می‌شود که چه عامل یا عوامل اقتصادی موجب شکل‌گیری موج سفرها به منطقه یا کشوری خاص مانند روسیه می‌شود؟ جاذبه‌های اساسی این کشور برای رشد سریع گردشگران چه بوده است؟ به باور کارشناسان بررسی این پرسش با اصول اقتصادی و لحاظ کردن توصیه‌های سیاسی لازم برای اصلاح وضعیتی غیربهینه، بسیار مناسب‌تر از اعمال سیاست‌های دستوری و عکس‌العمل‌های صرفا احساسات‌گرایانه در این زمینه است و اثربخشی آن نیز بسیار بیشتر خواهد بود. براین اساس مهم‌ترین عاملی که اصولا در اقتصاد مطرح می‌شود و انگیزه‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد، قیمت نسبی گزینه‌های انتخابی است. در این راستا مواردی همچون هزینه سفر، قیمت تورها به مقصد موردنظر، کیفیت موردنظر، بهای پرداختی برای اقامت و مواردی از این قبیل از سوی مصرف‌کننده لحاظ می‌شود. مورد دیگری که باید به آن توجه کرد، کالاهای جانشین و مکمل است. برای مثال کالای جانشین برای سفر به روسیه، سفرهای داخلی و نیز سفر به سایر کشورها محسوب می‌شود. البته نباید از یاد برد که سفر به خارج از کشور و سفرهای داخلی کالاهای ناهمگن به حساب می‌آیند و تا حدودی همین موضوع بر انتخاب مصرف‌کنندگان موثر است.
روند گردشگری ایران و روسیه
چنان‌که اشاره شد، بررسی آمار مربوط به گردشگری بین کشورهای ایران و روسیه نشان می‌دهد جریان تبادل گردشگر بین دو کشور در سال‌های اخیر رشد قابل‌توجهی یافته که بخشی از آن نیز به‌دلیل نزدیک‌تر شدن روابط ایران و روسیه به‌خصوص در سال‌های اخیر و گسترش همکاری‌های بازرگانی و سیاسی دو کشور بوده است. با این وجود کفه ترازوی تبادل گردشگر به سود روسیه سنگینی می‌کند. اما علت چیست و تا چه حد این تراز نامتوازن است؟ طبق آمار موجود، در سال ۲۰۱۴ حدود ۲۶ هزار نفر از اتباع ایران وارد کشور روسیه شده بودند و ایران در رتبه ۴۶ کشورهای فرستنده گردشگر به روسیه قرار داشت. ایرانیان به‌طور کلی رقم چندانی از ۲۵ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر گردشگر ورودی به روسیه در این سال را تشکیل نمی‌دادند. این در حالی است که در همین سال تعداد گردشگران روسی وارد شده به ایران تنها حدود ۵ هزار نفر از ۴۳ میلیون سفر خارجی آنان بود که مقدار بسیار ناچیزی به‌شمار می‌رفته است.
اما میزان گردشگران ورودی ایرانی به روسیه در سال ۲۰۱۵ با افزایش چشمگیری روبه‌رو شد و به ۴۱ هزار و ۴۳۱ نفر رسید که به معنای افزایشی ۵۹ درصدی در میزان گردشگران ورودی ایرانی به این کشور تنها در طول یک‌سال است. از سوی دیگر، تعداد گردشگران روسی وارد شده به ایران با افزایشی ۲۰ درصدی تنها به ۶ هزار نفر رسیده است. به‌علاوه نکته جالبی در سال ۲۰۱۶ رخ داده است؛ تعداد گردشگران ایرانی روسیه با افزایشی ۶۲ درصدی به ۶۷ هزار و ۱۶۶ نفر رسیده و کشور ما در رتبه ۱۷ مبادی گردشگری روسیه قرار گرفته است. تعداد گردشگران روسی وارد شده به ایران نیز گرچه در همین سال به ۹هزار و ۱۲۷ نفر رسیده، اما هنوز در برابر تعداد ایرانیان بسیار اندک است. نکته دیگر این است که تعداد گردشگران وارد شده به روسیه در سال ۲۰۱۵ تقریبا ۲۷ میلیون نفر و در سال ۲۰۱۶ تقریبا ۵/ ۲۴ میلیون نفر بوده و به‌رغم کاهش تعداد گردشگران بین‌المللی، تعداد گردشگران ایرانی رو به افزایش بوده است.
تعداد گردشگران خروجی روسیه نیز در سال ۲۰۱۵ تقریبا ۴/ ۳۴ میلیون نفر و در سال ۲۰۱۶ تقریبا ۶۶/ ۳۱ میلیون نفر بوده است. این آمار نشان می‌دهد شکاف توازن گردشگری روسیه و ایران در سه سال اخیر افزایش یافته و تعداد گردشگران ایرانی که در سال ۲۰۱۴ بیش از ۵ برابر گردشگران روسی بازدیدکننده از ایران بوده، در سال ۲۰۱۶ به بیش از ۷ برابر رسیده است. آمار موجود در سال ۲۰۱۷ نیز قابل‌توجه هستند. در سه‌ماهه نخست سال ۲۰۱۷، در کل ۳۸/ ۴میلیون نفر وارد روسیه شده‌اند که سهم ایران از این میان ۴هزار و ۱۳۶ نفر بوده است و نسبت به مدت مشابه سال گذشته افزایشی ۹ درصدی نشان می‌دهد. در ۳ ماه نخست سال ۲۰۱۶، در مجموع ۷۸/ ۴ میلیون نفر به روسیه وارد شده بودند که از این میان ۳هزار و ۷۹۸ نفر ایرانی بودند. با یک مقایسه می‌توان گفت در سه ماه نخست سال ۲۰۱۶، یک هزار و ۳۰۶ نفر از اتباع روسیه از ایران دیدن کردند که در سال ۲۰۱۷ با رشدی ۴/ ۱۱۵درصدی همراه بوده و تعداد آنها به ۲ هزار و ۸۱۳ نفر رسیده است. به‌رغم این رشد قابل توجه باید دقت کرد که چنین درصد رشدی ناشی از تعداد اندک روس‌های بازدیدکننده از ایران بوده و هرچند این رشد بااهمیت است اما تمرکز زیاد بر این عدد می‌تواند گمراه‌کننده باشد. در این میان، بررسی نرخ ارز از دو جهت می‌تواند در فهم این رشد گسترده در حجم سفرهای ایرانیان به روسیه کمک کند. در واقع به باور کارشناسان، نرخ ارز بر تعیین قیمت سفر به کشورها موثر است. بررسی این متغیر اقتصادی توجه ما را به دو نکته افت چشمگیر روبل در سال‌های اخیر و دخالت در تعیین برابری نرخ دلار و ریال جلب می‌کند.
سقوط آزاد روبل، عاملی برای افزایش سفرها
اما تفاوت میزان گردشگر در این دو کشور به عوامل اقتصادی متفاوتی بستگی دارد که مهم‌ترین آنها را می‌توان نرخ ارز دانست. نگاهی به وضعیت ارز این دو کشور به‌خصوص در فاصله سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ موید این مطلب است. روبل روسیه از سال ۲۰۱۴ میلادی با کاهش قابل توجهی در ارزش خود روبه‌رو بوده است؛ به طوری که در این سال پول این کشور در برابر دلار آمریکا نسبت به سال ۲۰۱۳ حدود یک پنجم ارزش خود را از دست داد و نرخ برابری دلار و روبل از متوسط ۹/ ۳۱ روبل به ازای هر دلار به ۶/ ۳۸ روبل به ازای یک دلار رسید. در سال ۲۰۱۵ وضعیت برای روسیه دشوارتر شد و روبل در مقابل دلار سقوط قابل توجهی را تجربه کرد. در سال ۲۰۱۵ به‌طور متوسط هر دلار با ۲۵/ ۶۱ روبل معامله شد که این به معنای کاهش ۶/ ۵۸ درصدی نرخ برابری پول روسیه در برابر دلار آمریکا نسبت به سال قبل بود. این افت در سال ۲۰۱۶ به حدود ۹ درصد رسید و نرخ برابری هر دلار به‌طور متوسط برابر با حدود ۶۷ روبل شد، اما در سه ماه نخست سال جدید میلادی وضع روبل بهتر شده است و نرخ برابری دلار به ۷/ ۵۸ روبل رسیده که حاکی از بهبود شرایط اقتصادی در روسیه است. این تغییرات در کاهش بهای سفر به این کشور و در نتیجه انتخاب آن از سوی مصرف‌کنندگان ایرانی موثر بوده است. با این وجود، از زاویه دیگری نیز نرخ ارز اهمیت دارد. نگاهی به تغییرات نرخ برابری ریال و دلار در همین فاصله تا حدودی می‌تواند پرده از راز افزایش شکاف گردشگری بین دو کشور بردارد.
اثرات دخالت‌های ارزی
بررسی نرخ برابری دلار و ریال نشان می‌دهد از سال ۲۰۱۴ به این سو و پس از جهش ارزی ایران در سال‌های ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲، نرخ مبادله ریال در برابر دلار تغییرات چندانی را شاهد نبوده که البته این عدم تغییر گسترده با دخالت در بازار محقق شده است. در سال ۲۰۱۴، دلار در بازار ایران حتی با کاهش نرخ برابری در مقابل ریال همراه بود و در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ نیز به ترتیب نرخ برابری دلار در مقابل ریال تنها افزایشی معتدل به میزان ۶/ ۶ درصد و ۹/ ۳ درصد داشته است. این مطلب در واقع باز هم به معنی غیرواقعی شدن هزینه سفر به روسیه در سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ و پرداخت غیرمستقیم بخشی از هزینه این سفر از سوی دولت بوده است که هزینه‌های سفر برای شهروندان ایرانی به این کشور را کاهش داده است. درواقع به باور اقتصاددانان، نرخ ارز که با قیمتی واقعی در بازار ایران مبادله نمی‌شود، موجب این برون‌رفت سرمایه از کشور می‌شود. با این حال به‌دلیل کاهش ارزش پول روسیه در برابر ارزهای معتبر جهان در سال‌های اخیر، به‌طور کلی سفر به این کشور نیز ارزان شده است.
در کنار این موارد، عوامل دیگری مانند بهبود روابط بین دو کشور در سال‌های اخیر نیز نقش داشته و آسان‌سازی شرایط دریافت ویزا نیز می‌تواند تبادل گردشگر بین دو کشور را بیش از پیش کند. از سوی دیگر، نرخ برابری غیرواقعی ارز که تا حدودی موجب سفرهای فزاینده خارجی ایرانیان شده، می‌تواند منجر به این شود که گردشگری داخلی رشد و توسعه پیدا نکند و اشتغال و درآمدزایی که بخش گردشگری می‌تواند به‌طور بالقوه ایجاد کند، به کشورهای دیگر انتقال پیدا کند. قیمت غیرواقعی نرخ ارز در این چارچوب به مفهوم ایجاد انگیزه برای شهروندان ایرانی به سفرهای خارجی بوده و در واقع نوعی یارانه دادن به اقتصاد کشورهایی محسوب می‌شود که از ایران گردشگر دریافت می‌کنند. گرچه گردشگران ایرانی همواره به این نکته اشاره می‌کنند که هزینه سفر معقول و مناسب در ایران زیاد است و آنها ترجیح می‌دهند چنین هزینه‌ای را برای سفر به یک کشور خارجی بپردازند.
کلاف سر در گم شکاف گردشگری
در همین حال وبنابر گزارش سال ۲۰۱۵ مجمع جهانی اقتصاد، روسیه از نظر رقابت‌پذیری قیمتی در صنعت سفر و گردشگری رتبه ۴۱ را در جهان داشت اما در سال ۲۰۱۷، این کشور از نظر رقابت‌پذیری قیمتی در حوزه سفر و گردشگری در جهان رتبه ۱۱ را در اختیار گرفت که یکی از عمده دلایل آن کاهش ارزش پول این کشور است. از جمله مولفه‌های رقابت‌پذیری قیمتی که بر این شاخص اثرگذار بوده‌اند، ارزان بودن هتل‌های این کشور است. روسیه از نظر قیمت هتل‌ها به دلار در رتبه ۱۱ جهانی، هزینه‌های فرودگاهی و مالیات روی بلیت‌ها در رتبه ۶۱ جهانی، از نظر برابری قدرت خرید در رتبه ۳۸ جهانی و در نهایت از نظر میزان قیمت سوخت در رتبه ۲۱ جهانی قرار دارد. این کشور از نظر تعداد سایت‌های میراث فرهنگی جهانی نیز در رتبه ۱۱ جهان و از نظر سایت‌های طبیعی میراث جهانی در رتبه چهارم قرار دارد که خود حاکی از جاذبه‌های آن است.
در مقایسه با آن، ایران به‌رغم ارزان‌تر بودن سفر مورد استقبال چشمگیری به‌خصوص از سوی گردشگران روس قرار نگرفته است. این نکته با توجه به این مطلب جالب‌تر می‌شود که ایران در رده نخست رقابت‌پذیری قیمتی قرار گرفته و از نظر تعداد سایت‌های میراث فرهنگی نیز وضعیتی بهتر از روسیه داشته و جایگاه نهم جهان را به خود اختصاص داده است. نکته دیگر این است که این دو کشور از نظر کیفیت زیرساخت‌های گردشگری نیز چندان تفاوت معناداری با هم ندارند. روسیه از نظر کیفیت زیرساخت‌های گردشگری در جایگاه ۱۱۶ جهان قرار گرفته و این در حالی است که ایران از این لحاظ در رتبه ۱۲۴ جهان جای دارد. این نکات اهمیت نرخ ارز را در بررسی جریان گردشگری بین دو کشور بیش از پیش می‌کند. علاوه‌بر این باید توجه کرد که وقایع پیش‌رو در آینده، گردشگران ایرانی روسیه را همچنان افزایش خواهند داد. لغو ویزا برای سفرهای گروهی و با تور در کنار برگزاری معتبرترین رویداد فوتبالی جهان در سال ۲۰۱۸ در روسیه پیشران‌هایی خواهد بود که احتمالا گردشگران ایرانی ورودی به این کشور را به‌طور چشمگیری افزایش خواهد داد. بی‌توجهی به نرخ برابری دلار می‌تواند در گسترش نامتوازن چنین سفرهایی در آینده با توجه به رویدادهای پیش رو موثر باشد و همچنین عدم برنامه‌ریزی برای جذب گردشگران روس، به این عدم توازن دامن خواهد زد.