سه عامل رشد
عضو هیات‌مدیره و دبیر جامعه تورگردانان ایران در این‌باره در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» ضمن بیان اینکه اگرچه تعداد گردشگران ورودی بالا است، اما آمار گردشگری ورودی با آمار گردشگری با تور متفاوت است، خاطرنشان کرد: «توجه اصلی ما به کشورهای دارای رشد است تا کشورهای دارای گردشگر ورودی بیشتر؛ چرا که بیشتر عراقی‌ها که در صدر ورودی‌های ما قرار دارند، به صورت خودجوش برای زیارت، دیدار اقوام یا سلامت به ایران می‌آیند. آذربایجانی‌ها نیز برای سلامت و افغانستانی‌ها نیز برای اشتغال، دیدار اقوام و سلامت به کشور وارد می‌شوند. در مقابل آمار بازارهای دارای رشد بالا ارتباط مستقیمی با گردشگری در قالب تور دارد.» سیدهادی شیرازی در خصوص دلایل شیب ملایم افزایش گردشگر ورودی به کشور گفت: «مهم‌ترین دلایل این افزایش، لبخند ایران به جهان در وهله نخست و توافق برجام در مرحله بعدی است که سبب شد نگاه خصمانه برخی دولت‌ها پس از برجام نسبت به ایران بهبود پیدا کند.
این دو عامل در کنار هم باعث شد گردشگری ورودی کشور چیزی حدود ۸۰ تا ۱۰۰ درصد رشد داشته باشد.» وی در ادامه افزود: «در کنار دو عامل اصلی، عامل سومی به عنوان مکمل عمل کرده که می‌توان آن را ناامنی کشورهای منطقه که جاذبه‌های گردشگری مشابه ایران دارند نامید. ناامنی کشورهایی همچون مصر، ترکیه، سوریه و عراق موجب رونق گردشگری و افزایش تعداد گردشگر ورودی به کشور ایران شده است.» براساس آمار موجود، عراق با یک میلیون و۳۹۲ هزار و ۲۴۵ نفر؛ آذربایجان با ۹۷۹ هزار و۳۱۹ نفر؛ افغانستان با ۶۸۳ هزار و ۱۷۲ نفر و ترکیه با ۴۱۵ هزار و۱۱ نفر جزو ۴کشور نخست در تعداد گردشگر ورودی به ایران در سال ۱۳۹۵ قرار دارند. پاکستان، ایرانیان مقیم خارج از کشور، ترکمنستان، بحرین، هندوستان، کویت و لبنان نیز در رتبه‌های بعدی این لیست جای گرفته‌اند که در این میان کشورهای عراق، ترکیه، ترکمنستان، هندوستان و کویت با رشد منفی نسبت به سال قبل مواجه بوده‌اند.
از سوی دیگر نیز ۵ کشور نخست دارای رشد منفی در سال ۹۵ شامل عربستان سعودی، فیلیپین، امارات‌متحده‌عربی، ترکمنستان و قطر هستند. عضو هیات‌مدیره جامعه تورگردانان ایران در خصوص کشورهایی که دارای رشد منفی بوده‌اند، اظهار کرد: «همان‌طور که نگاه ویژه در برجام سبب رونق گردشگری و تمایل کشورهای غربی برای حضور در ایران شد، برخی اقدامات ایران نیز موجب رشد منفی گردشگر ورودی کشور از سوی برخی کشورها همچون عربستان شده است.» شیرازی در ادامه خاطرنشان کرد: «به عنوان مثال در بحث ارتباط با عربستان و داستان تسخیر سفارت، طبیعی است که بازار گردشگری ایران و عربستان به روی هم بسته شده باشد و تعدادی کشور وجود دارند که دنباله‌رو سیاست‌های این کشور هستند بنابراین اغلب کشورهایی که رشد منفی داشته‌اند، کشورهایی هستند که با عربستان در ارتباطند.»
الزامات بازارسازی، بازاریابی و بازارداری
وضعیت امروز گردشگری ورودی کشور نیاز این صنعت به برنامه‌ریزی برای ثابت نگه داشتن افزایش گردشگری ورودی را خاطرنشان می‌کند. در این شرایط برخی کارشناسان معتقد هستند که وظیفه دولت نظارت، تامین زیرساخت‌ها و بازارسازی و وظیفه بخش خصوصی بازاریابی و تبلیغات است؛ درحالی که به نظر می‌رسد هنوز هم ایران در میان برخی کشورهای اطراف مثل روسیه نیز ناشناخته است. در همین حال، مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی و حمایت از توسعه گردشگری سازمان میراث‌فرهنگی در گفت‌وگو با خبرنگار ما اظهار کرد: «در صنعت گردشگری می‌توان از انواع بسته‌های تشویقی در بخش‌های مختلفی همچون تورگردانان استفاده کرد. دولت در تلاش است همراه با افزایش ظرفیت‌ها و زیرساخت‌ها تورگردانان، آژانس‌ها و هتلداران را برای فعالیت در این بخش ترغیب کند.»
عبدالرضا مهاجرانی‌نژاد با اشاره به آمار گردشگران ورودی در سه ماهه نخست سال‌جاری خاطرنشان کرد: «آمار ۳ ماهه نخست امسال تقریبا با سال گذشته برابر است. تا ۳۱خردادماه سال جاری، یک میلیون و ۱۰۴ هزار و ۸۵۰ گردشگر به کشور وارد شده‌اند.» به گفته وی، امسال در دو بخش گردشگران اروپایی و زنان گردشگر با رشد قابل‌توجهی روبه‌رو بوده‌ایم. دبیر جامعه تورگردانان ایران نیز با بیان اینکه رسیدن به اهداف سند چشم‌انداز به شرط آنکه تمرکز دولت روی ایجاد زیرساخت‌های گردشگری باشد دور از انتظار نیست، تصریح کرد: «در سال جاری به وضعیت اشباع ظرفیت زیرساختی گردشگری کشور رسیده‌ایم. زمانی که پیک ورود گردشگر به ایران است، ظرفیت هتل‌های بسیاری از شهرهای کشور که مقصد گردشگران خارجی است، تکمیل می‌شود.
در کنار دولت بخش خصوصی نیز باید به بازاریابی و تبلیغات در بازارهای جهانی بپردازد.» شیرازی با اشاره به اینکه همراه با رشد تدریجی تعداد گردشگر ورودی، ظرفیت‌های این صنعت در کشور رشد نداشته، گفت: «افزایش ظرفیت داشته‌ایم اما همسو با تقاضا نبوده است. هتل‌هایی ساخته شده و خدمات آموزشی مناسبی نیز ارائه می‌شود اما همه این اقدامات متناسب با ظرفیت‌هایی که انتظار می‌رود، نبوده است.» وی در خصوص وظایف بخش خصوصی نیز خاطرنشان کرد: «حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی، استفاده از ظرفیت فضای مجازی برای جذب گردشگر و تعامل با هیات‌های دیپلماتیک دولتی برای معرفی توانایی‌های گردشگری کشور به دیگر کشورها از جمله اقداماتی است که بخش خصوصی باید به آن توجه کند.»
غفلت غیرمجاز از کیفیت
در همین حال مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی و حمایت از توسعه گردشگری سازمان میراث فرهنگی در خصوص لزوم توجه به گردشگری مذهبی به‌عنوان سهم اصلی گردشگران ورودی به کشور اظهار کرد: «تعریف مشوق‌های گردشگری برای یکسری رویدادهای مذهبی در طول سال، در کنار بهره‌گیری از رویدادهای موجود برای رونق بخش گردشگری مذهبی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند به رونق این بخش کمک کند.» مهاجرانی‌نژاد در ادامه افزود: «رویداد تبریز ۲۰۱۸ به عنوان پایتخت جهان اسلام بهترین فرصت برای رونق گردشگری مذهبی کشور است تا گردشگران علاوه‌بر اماکن مقدسه در مشهد و قم به شهرهایی مثل تبریز نیز برای گردشگری مذهبی خود سفر کنند.»
اما دبیر جامعه تورگردانان ایران نیز در این زمینه تصریح کرد: «آژانس‌ها تلاش دارند هر روز با تنوع خدمات به تعداد زائرها بیفزایند و این زوار را نه فقط برای زیارت بلکه برای انواع دیگر گردشگری همچون سلامت و تفریح نیز در ایران ترغیب کنند تا بتوان مدت اقامت این زائران را از یک هفته به ۱۰ روز افزایش داد.» شیرازی با اشاره به اهمیت افزایش مدت اقامت گردشگران در کشور اظهار کرد: «صرفا نباید روی این موضوع تمرکز کرد که مثلا از یک کشور سالانه یک میلیون گردشگر وارد کشور شده است. این یک میلیون گردشگر در سال ۹۴ می‌تواند مثلا ۵ میلیون شب اقامت داشته باشد اما در سال ۹۶ به ۱۰ میلیون رسیده باشد. نباید از کیفیت گردشگر در مقابل کمیت آن غافل بود.» وی در ادامه یادآور شد: «ایجاد جذابیت برای اقامت بیشتر یکی از اقدامات بخش خصوصی برای صنعت گردشگری ایران است.»
ورود ارز، اشتغال‌زایی، توسعه و پیشرفت‌های ناشی از آن، ایجاد منبعی برای افزایش درآمدهای مالیاتی کشور، خلق چشم‌اندازی دلگرم‌کننده برای سرمایه‌گذاران و بسیاری دیگر تنها بخشی از مزایای اقتصادی گردشگری ورودی است. در سال ۲۰۱۴ ایران از نظر سهم سفر و گردشگری در تولید ناخالص ملی در کنار ۱۸۴ کشور دیگر در جایگاه چهلم قرار گرفت اما همچنان کمتر از ۱۰درصد اثرات گردشگری و سفر بر تولید ناخالص ملی کشور، متعلق به مخارج بازدیدکنندگان خارجی است. کاهش ورود گردشگران خارجی در سال گذشته نسبت به سال قبل از آن نشان می‌دهد که اگرچه در سال‌های گذشته تبلیغ رسانه‌های غربی موجب انتظار پایین و ذهنیت نادرست و منفی تعداد زیادی از گردشگران ورودی در خصوص ایران بوده و این گردشگران پس از برجام و ورود به ایران از نادرستی این تصویر آگاه شده‌اند اما به مرور و با حذف این تصویر اولیه، گردشگران ورودی با آگاهی از وضعیت موجود در ایران به دنبال خدمات گردشگری بیشتر و باکیفیت‌تری بوده و همچون سال‌های گذشته فقط با تفاوت تصویر ایران با بازنمایی آن در رسانه‌های غربی از سفر خود راضی نخواهند شد. بر این اساس، در چنین شرایطی تامین زیرساخت‌های مناسب گردشگری و افزایش ظرفیت‌های این صنعت می‌تواند موجب نجات گردشگری کشور در سال‌هایی شود که موج اولیه ورود گردشگران پس از لبخند ایران به دنیا به اتمام رسیده است.