دستکندها و شهرهای زیرزمینی و تاریخی خمین، با قدمت دیرینه از دوره سلجوقیان و ایلخانیان نمونه های کم نظیری از نبوغ مردمان این خطه در حوزه دفاعی و پدافند غیرعامل هستند و این بخش از معماری کهن با دالان های تودر تو و رازناک و معماری ماهرانه و عجیب از جاذبه بالایی برای رونق گردشگری برخوردار می باشند.
دستکند ها با هدف ایجاد سرپناه مردمان شهرها در ناملایمات محیطی و خطر حمله دشمنان ایجاد می شد و ویژگی بارز آن ها این است که بدون استفاده از هیچ گونه مصالح انسان ساخت و تنها با استفاده از ابزارهای دستی کندمان ایجاد شده اند و با گذر زمان همچنان مستحکم هستند و حرف های زیادی برای گفتن دارند.
هدف از ایجاد اغلب این دستکندها استتار محل زیست و خفای انسانی در برابر دشمنان خارجی بوده و محوریت اشتراک آنان در زمینه معماری، وجود کریدورهای تنگ و تاریک و متعدد است که جلوه عجیبی دارد اما کارویژه مهمی را در یک بازه تاریخی خاص در حفظ و بسط امنیت و زیست مردم آن خطه در ناملایمات حاکم برعهده داشته است.
با توجه به جذابیت های دستکندها می توان با تغییر کاربری در آن ها ، این اماکن را به محیط های بانشاط برای گردشگران تبدیل کرد و این مهم به عنوان یکی از سیاست های محوری دولت تدبیر و امید باید در استان مرکزی به صورت هدفمند در کانون توجه واقع شود.
به گفته کارشناسان و پژوهشگران، بیشترین دستکندهای شناسایی شده کشور در شهرستان خمین به ثبت رسیده است و نیاز است که اهالی فرهنگ و اندیشه با پیشنهادات سازنده و جذاب بستری را مهیا کنند که بهترین معرفی و استفاده از این ظرفیت ها در راستای توسعه صنعت گردشگری، درآمدزایی و ایجاد اشتغال رقم بخورد.
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: خمین از نظر معماری دستکندها و شهرهای زیرزمینی در جایگاه نخست کشور قرار دارد و تاکنون ۱۱ دستکند در این شهرستان شناسایی شده که وجود آن ها در این خطه آینه ای از تحولات سیاسی و اجتماعی در سده ششم و هفتم هجری است.
سید محمد حسینی اظهارکرد: این دستکندها و شهرهای زیرزمینی در روستاهای تیهق، کندها، دانیان، آشناخور، رباط آغاج، نازی، قورچی باشی و طیب آباد از توابع خمین شناسایی شده اند و مورد بررسی قرار گرفته‌اند اما، هنوز کاربری خاصی برای آن ها در زنجیره صنعت گردشگری تعریف نشده است.
وی اظهارکرد: این ظرفیت به دلیل ادامه کاوش، به استحکام بخشی و نبود امکانات اولیه رفاهی هنوز برای گردشگران آماده نیست اما باید از هم اینک بهترین نظرات در تغییر کاربری و بهره برداری بهینه از آن ها در کانون توجه باشد و گردآوری شود تا بیشترین اثربخشی حاصل شود.
وی بیان کرد: در حال حاضر میراث فرهنگی استان در پی برنامه های اصولی و تخصصی برای استحکام بخشی و ایمنی این دستکندها است تا در صورت تغییر کاربری و حضور و بازدید گردشگران مشکل فروپاشی و ناامنی رخ ندهد.
حسینی گفت: ایجاد امکانات اولیه رفاهی نظیر راه ارتباطی و تاسیسات اقامتی و بهداشتی در سایت های مذکور در اولویت قرار دارد و در حال حاضر نیز برای استحکام بخشی و ایجاد و بهبود زیرساخت ها و تاسیسات ضروری گردشگری برای هر یک از شهرهای زیر زمینی خمین حداقل به چهار میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد.
وی گفت: با اعتبارات محدود شهرستانی نمی توان این امکانات را فراهم کرد و تخصیص اعتبار تجمیعی ملی و بهره گیری از ظرفیت بخش خصوصی در این زمینه اجتناب ناپذیر است.
پژوهشگر سنگ نگاره های ایران و باستان شناس هنر کشور گفت: دستکندها و شهرهای زیرزمینی بخشی با ارزش از میراث کهن ایران زمین هستند که به دلیل بی توجهی مسئولان و تحت تاثیر عوامل انسانی برای کشف گنج و آثار باستانی در معرض تخریب و نابودی قرار دارند.
محمد ناصری فرد افزود: دستکندها یا شهرهای زیر زمینی خمین مختصات فنی منحصر به فرد دارند و می توانند در کنار جاذبه بیت قدیمی امام راحل، کبوترخانه های سنتی، سنگ نگاره های تیمره و ده ها اثر و جلوه دیگر ، خمین را به یکی از قطب های قدرتمند جذب توریست تبدیل کنند و مصادیق اقتصاد مقاومتی در این خصوص در زادگاه بنیانگذار جمهوری اسلامی جامه عمل بپوشد.
وی بیان کرد: به عنوان مثال گور دخمه ای متعلق به دوره اشکانی و هزاره چهارم در بخش مرکزی شهرستان خمین، دهستان حمزلو روستای سرکوبه وجود دارد که قدمت آن به حدود ۲ تا ۶ هزار سال قدمت می رسد اما کمتر کسی از وجود آن با خبر است و سهم این اثر در صنعت گردشگری منطقه هدفگذاری نشده است.
این پژوهشگر و باستان شناس هنری در ارتباط با اهمیت این ارزش تاریخی گوردخمه روستای سرکوبه خمین افزود: این گور دخمه از نظر زمین شناسی دارای اهمیت است و ویژگی اختفا را دارد که جاذب و دیدنی است.
وی افزود: با وجود ارزش و اهمیت تاریخی این گوردخمه متاسفانه سطح نگهداری برای آن بسیار ضعیف است و بارها توسط سودجویان با هدف کشف گنج و آثار باستانی مورد هجمه واقع شده و بخش هایی از آن آسیب جدی دیده است و تنها کسانی که به صورت ضعیف و مقطعی از این اثر بکر نگهداری می کنند بومیان و اهالی روستای سرکوبه هستند که اقداماتشان به هیچ وجه کافی نیست.
ناصری فرد افزود: مجموعه دستکندها و شهرهای زیرزمینی خمین نباید بی اهمیت دیده شوند و تدوین سند برنامه ای برای نگهداری و بهره برداری از آن ها ضروریست.
وی در خصوص گوردخمه روستای سرکوبه گفت: برای ورود به این گور دخمه باید از پلکان ۲۶ گانه مورب عبور کردکه قدمتی بالایی دارد و با توجه به ابتدایی بودن وسیله های کندمان در سطح شیب دار و رعایت برخی تکنیک های مهندسی جالب و منحصر به فرد است و گردشگران از آن استقبال می کنند.
ناصری فرد بیان کرد: حفره ای به عرض یک متر و طول بیش از ۹ متردر ورودی این گوردخمه را به دل کوه متصل می کند و در بخش انتهایی نیز حفره سه کوره مانند در دل کوه قرار دارد که این کوره ها برای راه پیدا کردن چشمه ها و رگه های آب بوده است و در مجموع این اثر ظرفیتی خاص از آثار انسان ساخت است که باید با سرمایه گذاری هدفمند از قابلیت های آن در معرفی داشته های تاریخی و بهبود اشتغال و جذب توریست بهره گرفت.
رئیس گروه حفظ و احیای بنا و محوطه های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: مستندات به دست آمده حاکی از آن است که دستکندهایی که در برخی روستاهای خمین کشف شده با کاربری مسکونی در دوره سلجوقیان و ایلخانیان با معماری ماهرانه‌ای بنا شده و شامل فضای عمومی سالن، راهروها و اتاق‌ها برای زیست انسانی است که فصلی از نبوغ ایرانی را فرا روی بیننده می گذارد.
اسماعیل شراهی اظهارکرد: مشخص شده جمعیت ساکن در این شهرهای زیرزمینی به طور دسته‌جمعی و مقطعی در این مکان زیست داشته اند و همزمان از این اماکن مهاجرت کرده‌اند.
وی بیان کرد: دستکندهای خمین بدون استفاده از هیچ‌گونه مصالح ساخت انسان و تنها با استفاده از ابزارهای کندمان ایجاد شده و به صورت مسیرها و گذرهای تنگ و تاریک با شعبات متعدد هستند که راهروها و دالان‌های موجود درآن ها نمادی از کوچه و خیابان امروزی است و نظم و جداسازی محل زندگی انسان‌ها از محل نگهداری احشام و آب‌انبارهای این شهر نیز بیانگر زندگی و حیات اجتماعی در دل خاک و به شکل زیرزمینی است.
رئیس گروه حفظ و احیای بنا و محوطه های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: فصل دوم کاوش در دستکند روستای رباط آغاج و فصل اول کاوش دستکند روستای نازی از توابع شهرستان خمین در دستور کار قرار گرفته و برای کاوش در این ۲ دستکند در شهرستان خمین به یک میلیارد ریال اعتبار نیاز است.
شراهی اظهارکرد: در روستای نازی از توابع خمین نیز دستکند زیر زمینی در سال های اخیر کشف شده که فصل اول کاوش به منظور خواناسازی برخی فضاها و مطالعه یافته های فرهنگی در ارتباط با آن به منظور مشخص شدن گاه نگاری در دستور کار کاوش قرار دارد و این کاوش می تواند، اطلاعاتی پیرامون چیستی، کارکرد، نحوه و دلایل شکل گیری ساختارهای معماری آن را در پی داشته باشد.
شراهی توضیح داد: دستکند روستای تیهق واقع در هفت کیلومتری شمال غرب خمین و در جوار امامزاده زینب خاتون (س)، سه سال گذشته مورد بررسی و کاوش باستان‌شناسی قرار گرفت و رمزگشایی شده است که در فصل کاوش های آن مشخص شده است که در دل بافت کنگلومرائی (در اصطلاح محلی سر) که قالب بافت زمین‌شناسی قرار دارد.
وی عنوان کرد: در فصل اول طرح مطالعاتی موقعیت‌شناسی دستکند زیرزمینی روستای تهیق شهرستان خمین ۶۰۰ مترمربع کاوش و رمزگشایی شد و انواعی از اشیا از جمله سفالینه‌ها، ظروف فلزی و سکه در این کاوش یافت شد.
شراهی گفت: اشیای یافت شده متعلق به سده‌های ششم و هفتم هجری قمری است و نشان می‌دهد این دستکند در دوره سلجوقی و دوره گذار خوارزمشاهی به ایلخانی مورد استفاده قرار گرفته است.
وی اظهار کرد: فضای کاوش شده این مجموعه یک محوطه ۲ هکتاری کنگلومرائی را در بر می‌گیرد که شامل فضای مسکونی از جمله ۱۰ اتاق، چهار انبارک، راهرو، سالن و چاه است که بر اساس توپوگرافی زمین ایجاد شده‌اند که در آن هواکش‌های تعبیه شده در بالا از سطح توده به داخل فضا می‌رسند و هوای مناسب برای تهویه و تنفس را فراهم می‌کرده است.
این باستان شناس توضیح داد: در این دستکند اتاق‌های تعبیه شده در دل خاک، اندازه‌های متفاوتی دارد و ابعاد آن‌ها از یک و ۸۰ تا ۲ متر و ۲ و ۲۰ تا ۱۳ متر متفاوت است و هر کدام از این اتاقک‌ها اشیای خاص خودشان را دارند و به عنوان مثال در اتاق شماره یک،چاه آب وجود دارد که عمق آن پنج متر است و ۲ اسکلت سوخته زن و مرد با چند ظرف فلزی مجمر یا آتشدان، پی‌سوزهایی با جنس مفرغ با اشکال مختلف و سفال نیز کشف شده است.
وی یادآور شد: در اتاق شماره ۲ با ابعاد ۲ در ۱۳متر نیز معماری سکویی اعمال شده و این فضا دارای پله است و به عنوان فضای عمومی و تالار اجتماعات استفاده می‌شده است.
شراهی عنوان کرد: برخی اتاق‌ها که به عنوان فضای مسکونی مورد استفاده قرار می‌گرفته به واسطه اشیای کشف شده متعلق به متمولان بوده است و در این مجموعه تاریخی اشیای کشف شده نظیر سفال نوشته‌های قرآنی که بر روی ظروف یا سفالینه‌ها با نماهایی از جمله خورشید، قیافه‌های مغولی و شاهزاده سوار بر اسب دیده می‌شود که با مذهب و مذاهب قابل پرستش آن‌ها قابل توجه است.
وی اظهار کرد: کف‌پوش هر اتاق از حصیر و زیراندازهای متنوع است و هر کدام از این اتاق ها درهای چوبی دارند که برای پاشنه حرکتی آن از آجرهایی استفاده می‌شده و در روی این آجرها می‌چرخیده است و به نظر می رسد که منبع آب مورد نیاز ساکن در این فضاها را چاه‌های آب که چند نمونه از آن‌ها طی کاوش به دست آمده و بررسی شده‌اند تأمین می‌کرده است.
به گفته وی مستندات به دست آمده حاکی از آن است که زیست در این مکان ها قدمت ۱۵۰ساله دارد و زندگی اجتماعی و گروهی در این اماکن رخ داده که به دلایلی با مهاجرت همراه شده است.
وی اظهار کرد: قلعه رباط آغاج در روستای رباط آغاج خمین نیز در سال ۸۵ به ثبت ملی رسید که در سال ۹۱ در محوطه زیرین آن شهر زیرزمینی کشف شد که مجموعه ای با کندمان انسانی است که به شکل مستطیل در دل بستری کنگلومرائی ایجاد شده و شامل ۲ راهرو اصلی شمالی- جنوبی و شرقی-غربی است.
شراهی اظهار کرد: راهرو اصلی شمالی- جنوبی دارای طول تقریبی ۹۰ متر و عرض یک و نیم متر و راهرو شرقی – غربی دارای ۲۰ متر طول و ۲ متر و ۸۰ سانتیمتر عرض است که هر ۲ بخش در قسمت هایی به علت آسیب های انسانی و طبیعی دچار تخریب و ریزش شده است و این راهرو ها در بخش انتهایی به وسیله راهروی فرعی قوسدار و کم عرض به هم متصل شده اند.
این محقق باستان شناس خاطرنشان کرد: ساکنان این فضاهای دستکند زیرزمینی برای اسکان خود در این محوطه در هر ۲ طرف این راهروها اقدام به ایجاد اتاق هایی با ابعاد مختلف کرده اند وتاکنون هفت اتاق در راهرو شمالی-جنوبی و سه اتاق در راهرو شرقی- غربی مورد کاوش قرار گرفته که به غیر از یک اتاق که دارای پلانی چلیپایی است و به احتمال زیاد فضایی مختص به عموم است، بقیه اتاق ها پلان مربع و مستطیل شکل با ابعاد مختلف دارند که کاربردی مسکونی داشته اند.
شراهی خاطرنشان کرد: با مطالعه یافته های فرهنگی به ویژه سفالینه های به دست آمده از این دستکند مشخص شد قدمت آن به قرون میانی اسلامی (قرن ۶ و هفتم ه.ق) تعلق داشته است و
از یافته های سفالی این دستکند می توان به قطعات سفال های نقاشی زیر لعاب، قطعات سفال زرین فام و مینایی، سفال های با لعاب تک رنگ لاجوردی و فیروزه ای، پی سوزها و سفال های ساده نخودی اشاره کرد.
وی توضیح داد: قطعات فلزی که مربوط به چفت و بست درهای چوبی اتاق ها است نیز از دیگر اشیای دست یافته در این کاوش بوده و قطعات شیشه ای، مهره ها و بقایای استخوانی نیز به دست آمده است.
وی عنوان کرد: شواهد باستان شناسی به دست آمده حاکی از آن هستند که این مجموعه دارای کاربردی پناهگاهی و مسکونی بوده است که با سپری شدن بازه ای از زمان متروک و بخشی از آن یعنی راهرو شرقی-غربی به محل نگهداری احشام تبدیل شده است.
دستکندهای زیر زمینی تپه قلعه در روستای رباط آغاج در شمال شرق دهستان حمزه لو و ۷۰متری شرق جاده آسفالته گلدشت به آشیانه در شهرستان خمین در استان مرکزی قرار دارد.
استاد مردم شناسی و جامعه شناسی دانشگاه آزاد اسلامی اراک نیز در خصوص ظرفیت دستکندهای خمین گفت: این مجموعه داستانی از زندگی ادوار پیشین در قلب ایران است و معرفی ویژگی های خاص آن ها به ویژه برای اهالی هنر و اندیشه ارزش فراوانی دارد که مسئولان نیاز است به آن توجه جدی کنند.
دکتر فرزاد نوابخش افزود: برای بهره برداری اقتصادی و هویتی از شهرهای زیرزمینی و دستکندهای خمین ضمن تقویت زیرساخت ها باید جذابیت هایی چون ایجاد سایت موزه از اشیای آن ها ملاک عمل باشد و همچنین تورهای هدفمند گردشگری برای قطب جنوبی استان مرکزی شامل شهرهای دلیجان، محلات و خمین طراحی شود که دستکندها را در کنار ظرفیت گل و گیاه، آب گرم، یخچال های طبیعی، غار اعجاب آمیر نخجیر، سنگ نگاره ها ، طبیعت گردی و سایر دیدنی های جذاب معرفی کند.
وی گفت: ایجاد کمیته نخبگان فرهنگی، گردشگری برای تقویت برنامه های معرفی داشته های تاریخی ، باستانی و گردشگری استان ضرورتی است که نباید از نظر دور بماند و رویکرد تخصصی و اثرگذار برای دستکندها و سایر ظرفیت ها تنها با تشکیل چنین کمیته ای که کانون تفکرات ارزشمند است کامل می شود.
نوابخش گفت: صنعت گردشگری، صنعتی پاک و بدون دود است. صنعتی که از نظر اقتصادی و اشتغالزایی و ارز آوری سومین صنعت مهم دنیا معرفی شده است و امید است از این ظرفیت های ناب با فراهم کردن زیر ساخت های لازم گردشگری برای توسعه رونق اقتصادی و رفع بیکاری شهرستان خمین استفاده بهینه شود.
شهرستان خمین زادگاه معمار کبیر انقلاب در ۶۱ کیلومتری اراک قرار دارد که مهمترین آثار تاریخی آن سنگ نگاره های تیمره، دستکندها و یا شهرهای زیر زمینی ، بیت تاریخی امام خمینی، تیمچه بازار، قلعه های تدافعی ، کبوترخانه ها ، قلعه سالار محتشم با ۲۴ بقاع مترکه است.
۷۲۷۷/ ۶۰۱۳/خبرنگار: افسانه آروند***انتشاردهنده:مژگان حیدری
انتهای پیام /*